5 krizat ekonomike që kaloi Shqipëria në periudhën 1912-2008!

Shpallja e Pavarësisë së vendit ishte një moment historik për Shqipërinë megjithatë nga ana tjetër, ajo që ndodhi pak muaj më pas me Konferencën e Ambasadorëve në Londër do të rezultonte një hap negativ. Caktimi i kufijve politikë të Shqipërisë në vitin 1913 do të sillte përgjysmimin e trojeve shqiptare duke caktuar një territor prej rreth 28 mijë kilometrash katrorë e një popullsi prej 740 mijë banorësh. Ky zhvillim do të rezultonte një moment negativ jo vetëm në aspektin njerëzor e politik por edhe ekonomik.

Ajo që duhet evidentuar është se në atë periudhë bujqësia përbënte sektorin kryesor të ekonomisë dhe trojet e mbetura jashtë kufijve të vendit përbënin krahinat bujqësore me pjellore dhe zinin sipërfaqen agrare më të madhe të madhe të trojeve shqiptare. me shkëputjen e këtyre trojeve, brenda kufijve të Shqipërisë mbeten krahinat më të varfëra, në pjesën më të madhe zona malore ndërsa tokat fushore ishin kryesisht moçalore e të papërdorshme për qëllime bujqësore.

Ndaj edhe viti 1913 mund të konsiderohet një vit krize ekonomike për Shqipërisë. Historiografia zyrtare gjykon se gjymtimi territorial i Shqipërisë pati pasoja të thella ekonomike për shtetin shqiptar. Përgjysmimi territorial i vendit solli ndërprerjen e krijimit të tregut të brendshëm që kishte filluar si proces ekonomik që në shekullin paraardhës. Me copëtimin e trojeve shqiptare të cilat tashmë kishin filluar të formonin në terësi të vetme ekonomike, tregu i brendshëm kombëtar u copëtua. Ky copëtim i shkaktoi Shqipërisë së pavarur që në fillim një krizë të thellë ekonomike.

Shqipëria si një vend me popullsi dërrmuese agrare lindi si një shtet me një ekonomi defiçitare jo vetëm në fushën e prodhimit industrial por edhe në atë të prodhimit bujqësor.  Ajo trashëgoi nga sundimi osman një nivel shumë të ulët ekonomik duke u renditur si vendi më i prapambetur në Europë. Popullsia qytetare përbënte 12-13 për qind të popullsisë së vendit.

Kudo mbizotëronte prodhimi i vogël zejtar. Ky i fundit gjendej përballë rënies së vazhdueshme jo vetëm nga rritja e prodhimit kapitalist vendas por edhe nga vërshimi pa kufizim i mallrave të huaja dhe nga varfërimi i përgjithshëm i ekonomisë popullore.

Madje si pasojë e këtyre faktorëve, vetë prodhimi kapitalist vendas i cili kishte lindur disa dhjetëra-vjeçarë më parë, tani ndodhej në një gjendje amullie. Në vitin 1912 Shqipëria kishte vetëm 33 ndërmarrje prodhimi me baza kapitaliste por me numër të vogël punëtorësh. Kapaciteti prodhues ishte i ulët.

Lënia jashtë kufijve e territoreve shqiptare me ekonomi bujqësore të pasur pati pasoja të thella në fushën e tregtisë së brendshme dhe të jashtme. Me krahinat e varfëra malore që mbetën brenda kufijve shtetërorë, Shqipëria  e pavarur me prodhimet e saj bujqësore plotësonte normalisht 59-60 për qind të nevojave të popullsisë.

Kështu tani ajo u detyrua të importonte veç prodhimeve të mëparshme industriale, edhe sasi të konsiderueshme prodhimesh bujqësore, pa qenë në gjendje që t’i mbulonte me eksportet e saj. Si rrjedhojë shteti i pavarur shqiptar lindi me bilanc tregtar të theksua pasiv.  Veç kësaj, me caktimin e kufijve, tregtia që kryhej përmes bregdetit shqiptar u ndërpre thuajse përfundimisht. Në këtë mënyrë.

U pakësuan edhe fitimet valutore dhe bilanci ishte negativ edhe sa i përket pagesave. Rritja e importit gjallëroi tregtinë e brendshme, gjë që më pas solli një serë efektesh pozitive si rritjen e depërtimit të ekonomisë monetare në fshat, stabilizimin e jetës publike, zgjerimin e rrjetit të komunikacionit dhe gjallërimin e një serë tregjeve lokale duke rritur numrin e tregtarëve.

Në këtë periudhë, raporti ekonomik ndryshon, ku rritet masa e mallrave të importuara dhe pakësohen vazhdimisht mallrat që Shqipëria eksportonte . Një problematikë e kësaj periudhe është pronësia mbi tokën. Me shpalljen e pavarësisë, vendi u çlirua edhe nga ajo që konsiderohej si plaçkitje fiskale e tashëm të ardhurat e ekonomisë kombëtare mbeteshin në vend. Kjo vlerësohet se ishte një rrethanë e favorshme për zhvillimin e industrisë megjithatë gjykohet se ekonomia kombëtare nuk përfitoi sa duhet nga shpallja e pavarësisë.  8 vitet e para të Shqipërisë së pavarur, 1912-1920, ishin vite me mungesë stabiliteti çka pengoi zhvillimin ekonomik të vendit.

Kriza e viteve 1929-1933/Depresioni i Madh     

Kriza ekonomike botërore e njohur si “Depresioni i Madh” filloi në tetor të vitit 1929 me kolapsin e Uall Street dhe shumë shpejt u përhap në mbarë botën. Efektet që solli kjo krizë ishin papunësia e lartë, varfëri, përfitime të ulëta, deflacion, ulje të të ardhurave në bujqësi e rënie të theksuar ekonomike. Por mbi të gjitha, kjo krizë solli një humbje të besimit për një rritje ekonomike në të ardhmen. Kriza e nisur në vitin 1928 do të zgjaste deri në vitin 1933.  Por si u ndje në Shqipëri “Depresioni i Madh”?

Kriza ekonomike botërore që u shfaq në vitin 1929 preku edhe Shqipërinë, por ndryshe nga vendet e tjera kapitaliste, Shqipëria nuk u përfshi nga kriza si rrjedhojë e superprodhimit të kapitalit të brendshëm. Ajo vlerësohet se thelloi vështirësitë që ekzistonin edhe më parë ndërsa efektet negative i shtriu edhe pas vitit 1933.

Efekti i parë që ndjeu Shqipëria nga kjo krizë ishte ai i rënies së dërgesave të emigrantëve. Si rrjedhim, familjet që jetonin nga këto dërgesa u futën në një varfëri të thellë ndërsa bilanci i pagesave shënoi një përpjestim të madh.

Vendet e tjera të prekura nga kriza, për të lehtësuar veten nga kriza ekonomike ulën në minimum çmimet e mallrave duke pushtuar në këtë mënyrë tregjet e vendeve të tjera, përfshirë Shqipërinë. Mallrat që erdhën në Shqipëri në këtë periudhë konkurruan me lehtësi prodhimet e zejtarëve shqiptarë të cilët mbetën stok në dyqane apo shtëpi.

Historia zyrtare jep tezën se në këtë periudhë, u krijua një superprodhim artificial i cili pati si pasojë uljen e çmimeve të prodhimeve zejtare që pasoi me varfërimin e shpejtë të tyre.  Efektet e krizës në këtë periudhë do t’i ndjente edhe arka e shtetit, ku qeveria nuk qe në gjendje të vijonte investimet e nisura e as të paguante rregullisht pagat e punonjësve të administratës publike, ku kishte raste që vonesa në dhënien e pagës varionte nga 4 deri në 7 muaj. Këto faktorë ulën shumë fuqinë blerëse të vendit gjë që solli edhe një ulje të paprecedentë të çmimeve. Në vitin 1934 çmimet e artikujve ishin gati 3 herë më të ulëta se në vitin 1928.

Karakteristikë e efekteve të krizës në Shqipëri ishte se ajo arriti kulmin në vitin 1934 dhe jo në vitin 1932 sikurse kishte ndodhur me vendet e tjera. Kjo krizë krijoi një  situatë të disfavorshme për industrinë në vend. Gjatë kësaj periudhë nuk u hapën fabrika të reja, ndërsa ato ekzistuese e ngadalësuan veprimtarinë e tyre ekonomike apo e ndërprenë përkohësisht veprimtarinë e tyre. Me mijëra zejtarë nuk arrinin  të paguanin taksat e të shisnin produktet e tyre, çka solli një varfërim të thellë të kësaj kategorie, duke u detyruar ata që të mbyllnin dyqanet e punishtet.

Ashtu si në vendet e tjera, efektet e krizës prodhuan papunësi të thellë. Në këtë periudhë, si rrjedhojë e krizës një numër i madh fshatarësh të varfëruar vërshuan drejt qyteteve, emigrantët filluan të ktheheshin në vendlindje ndërsa emigracioni nuk shikohej më si një mundësi për punësim, çka solli rritjen e madhe të numrit të të papunëve.

Rrënimi i ekonomive të vogla dhe rritja e të papunëve solli si efekt zinxhir edhe rritjen e borxheve e zhvillimin e vrullshëm të fenomenit të fajdeve. Kërkesat e mëdha për borxhe sollën rritjen e përqindjes së kamatës, ku ajo arriti deri në 100 për qind. Pas vitit 1934, në Shqipëri filluan të ndjeheshin përmirësime e para të ekonomisë. Industria në Shqipëri nisi ta rimarrë veten edhe për faktin se cikli i krizës ekonomike botërore po jepte si efekt rritjen e çmimit të mallrave.

Vitet e krizës ekonomike botërore shënuan një etapë të re për historinë e vendit pasi nevoja për investime e kapital të huaj do të sillte rritjen e prezencës së kapitalit italian në Shqipëri deri në atë masë sa do të shërbente edhe si motivacion zyrtar për pushtimin e vendit.

Rrënimi ekonomik i viteve ‘80

Pas Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria nisi të aplikonte modelin e ekonomisë së centralizuar, në përngjasim me vendet e tjera të lindjes. Në këtë periudhë, vendi merr mbështetje të konsiderueshme nga vendet aleate, fillimisht nga Jugosllavia, më pas nga Bashkimi Sovjetik e më pas nga Kina. Deri në vitet 70, Shqipëria njeh trende pozitive zhvillimi por pas prishjes së marrëdhënieve me Kinën e mungesës së ndihmës nga një aleat i fuqishëm, do të sillte edhe degradimin e sistemit ekonomik e si rrjedhojë do të reflektohej edhe me krizë që në fund do të sillte ndryshimin e modelit ekonomik e politik.  Pas ndërprerjes së marrëdhënieve me Kinën, ekonomia do të bazohej në burimet e brendshme duke sjellë kufizime të forta në ekonomi.

Gradualisht, Shqipëria nisi të marrë gjithnjë e më pak ndihmë nga jashtë, duke u bazuar në burimet e brendshme ndërsa nga ana tjetër, kultivohej në publik nevoja për principin e vetëpërmbajtjes e të kursimit. Brenda 12 viteve, 1946-1961, Shqipëria po kthehej nga një vend i varur në masën 50 për qind nga tregtia dhe ndihmat me vendet e tjera, në një vend që do të bazohej në parimin e mbështetjes në forcat e veta. Ky synim i Shqipërisë do të konkretizohej edhe në Kushtetutën e vitit 1976, ku përcaktohet ndalimi i ndihmës së huaj, kredive dhe do të përcaktohej se ekonomia shqiptare do të bazohej në burimet e brendshme…

Në periudhën 1980-1990 ekonomia shqiptare ndryshoi kurs. Kjo periudhë vlerësohet si një ndër momentet më të vështira me të cilat është përballur ekonomia e vendit.

Në këtë periudhë, në Shqipëri nis një fazë e re, ku përballë vështirësive apo krizës që mund të vinte, masat që u morën ishin shtrënguese.  Përveç asaj që ndodhte me planifikimet buxhetore dhe me shkurtimin e shpenzimeve, propaganda e kohës i kushtoi rëndësi të veçantë përhapjes ne masa të mesazhit rreth nevojës për të kursyer. Në këtë periudhë, Shqipëria nis të diversifikojë marrëdhëniet ekonomike me vendet e tjera.

Nga vitet ‘80 deri në vitet ‘90,  ekonomia shqiptare nuk po performonte mirë e masat shtrënguese në fund arritën deri në racionimin e ushqimit.  Në këtë periudhë, vendi ra në një krizë të thellë ekonomike e financiare. Niveli i rritjes ekonomike nga 2 për qind që ishte në fillim, shkoi në minus në fund.

Në kushtet e mbështetjes në forcat e veta, të një rendimenti të ulët në punë, të amortizimit të teknologjisë, të pamundësisë për të investuar në të dhe të mos marrjes së kredive e të ndihmave nga jashtë, vendi do të përballej me një model ekonomik që nuk mund të krahasohet me asnjë vend tjetër. Izolimi i vendit do të sillte politika joracionale ekonomike, mbajtjen e një niveli të ulët konsumi në popullatë dhe shtimin e masave shtrënguese për popullsinë.

Dyqanet do të përballeshin me radhë të gjatë për produkte bazë por nga ana tjetër, prona shtetërore do të prekej nga fenomenet negative si dëmtime, vjedhje apo raportime fiktive për punën e realizimin e planeve.  Disa nga politikat, që edhe nga vetë drejtuesit e regjimit të mëparshëm janë cilësuar si të gabuara, ishin shoqërizimi i oborrit kooperativist e tufëzimi kolektiv i bagëtive të anëtarëve të kooperativave bujqësore apo shndërrimi i kooperativave të tipit të lartë në ndërmarrje bujqësore. Shoqërizimi i oborrit dhe tufëzimi i bagëtive, e shndërroi fshatarin nga prodhues në konsumator, njësoj si punëtori në qytet çka do të sillte si pasojë zhdukjen e interesimit të fermerëve për shtimin e prodhimit.

Të gjitha sinjalet që jepte ekonomia në këtë periudhë linin të kuptohej se vendi po shkonte drejt falimentimit dhe kjo solli tërheqjen e qeverisë nga masat e mëparshme ekstreme, por që nuk dhanë efektin e pritshëm për rigjallërimin ekonomik të vendit.

Ajo që duhet evidentuar se në të njëjtën periudhë, me vështirësi ekonomike po përballeshin edhe vendet e tjera të lindjes, që aplikonin modelin e ekonomisë së centralizuar.  Referuar studiuesve të kësaj periudhe, modeli ekonomik hibrid që u aplikua në Shqipëri në këtë periudhë  vinte në plan të parë realizimin e planit dhe jo nevojën e tregut duke mos arritur të plotësonte nevojat gjithnjë e në rritje të  popullatës.

Ndryshimi i sistemit në vitet ’90 do të shoqërohej nga vështirësi të shumta ekonomike, deri në atë pikë sa drejtuesit e qeverisë në vitet e para të pushteti demokratik do të përballeshin me mangësi në rezervat e shtetit ku rreziku parësor ishte ai i mbarimit të shpejtë të rezervave ushqimore. Ky rrezik do të sillte ndërhyrjen e misioneve humanitare ndërkombëtare për kapërcimin e emergjencës së furnizimit të popullatës me ushqime. Pas kapërcimit të kësaj vështirësie, Shqipëria do të futej në një trend pozitiv rritjeje ekonomike…

Kriza e vitit 1997

Kriza e vitit 1997 mund të konsiderohet një aksident për historinë dhe ekonominë e vendit. Në këtë vit shteti falimentoi për një serë faktorësh të kësaj periudhe por ekonomia e rimori veten shpejt duke iu rikthyer trendit rritës. Dobësia e sistemit bankar shtetëror dhe mungesa e një sistemi bankar privat në këtë periudhë favorizoi zhvillimin e skemave piramidale.

Në kushtet e një ekonomie të orientuar terësisht drejt shërbimeve e duke pasur në nivele shumë të dobëta prodhimin, në Shqipëri do të lulëzonin skemat “Ponzi”.  Depozitimi i parave të shqiptarëve në këto skema piramidale do të ishte aktiviteti mbizotërues ekonomik.

Falimentimi i 25 kompanive rentiere do të shoqërohej nga tensione të forta politike që do të sillnin edhe anarki me pasoja të rënda për jetët njerëzore, ekonominë e shoqërinë në terësi.

Pas vitit 1998, vendi futet në një fazë të re, pasi ishte arritur pika zero nga trazirat e vitit paraardhës. Në këtë periudhë nis rindërtimi fizik dhe ligjor i institucioneve, miratohet kushtetuta e vendit e legjislacionet bazë ekonomike duke nisur kështu fazën e re e ringritjes ekonomike. Reformat do të shoqëroheshin nga ritme pozitive të rritjes ekonomike, duke u rikthyer në nivelet e para vitit 1997.

Kryesisht pas vitit 2000 vendi do të njihte një proces privatizimesh të suksesshme në sistemin bankar e në telekomunikacion , ashtu sikurse edhe niveli i investimeve të huaja direkte. Në këtë periudhë, lokomotiva e ekonomisë do të ishte sektori i ndërtimit që njohu një bum të madh duke u kthyer në një sektor prioritar, i mbështetur fuqimisht nga sektori bankar. Prodhimi deri në këtë kohë nuk njohu ndonjë zhvillim të konsiderueshëm e kjo mangësi duket se vijonte të kompensohej nga dërgesat e emigrantëve.

Kriza e vitit 2008

Kriza ekonomike botërore e nisur në vitin 2008 është vlerësuar nga studiues të ndryshëm si kriza më e rëndë që nga Depresioni i Madh. Elementët e kësaj krize janë të ngjashëm me atë të viteve 20-Por ndryshe nga ajo krizë, kjo e këtyre viteve u konsiderua edhe si një krizë “morale” e sistemit kapitalist dhe e vlerave të tij. E ndërsa efektet në ekonomitë botërore të kësaj krize ishin të ngjashme me ato të mëparshme, edhe në Shqipëri efektet e saj u ndjenë ashtu si në Shqipërinë e viteve 20-30.

Efekti i parë i saj do të ishte rënia e dërgesave të emigranteve, rritja e nivelit të borxhit, rënia e investimeve të huaja, rënia e ritmeve të rritjes ekonomike e deri te një zinxhir efektesh negative  të ndjera në vitet ‘20-‘30 si fenomeni i fajdeve.  Ende sot, ekonomia shqiptare vijon të përballet me problematika serioze, që vijnë si rrjedhojë e efekteve të kësaj krize.

*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.