Kapitalizmi pas Pandemisë/ Çfarë duhet të rregullojmë dhe si?
Nga Mariana Mazzucato*
Pas krizës financiare të vitit 2008, qeveritë në të gjithë botën injektuan mbi 3 trilion dollarë në sistemin financiar. Qëllimi ishte që të rimëkëmbeshin tregjet e kreditit dhe ekonomia globale të vihej përsëri në funksion.
Por në vend që të mbështetej ekonomia reale – pjesa që përfshinte prodhimin e mallrave dhe shërbimeve – pjesa më e madhe e ndihmave përfundoi në sektorin financiar. Qeveritë mbështetën vetëm bankat e mëdha të investimeve që kishin kontribuar drejtpërdrejt në krizë dhe kur ekonomia u rimëkëmb, qenë vetëm ato që korrën shpërblimet e rimëkëmbjes. Tatimpaguesit mbetën në një ekonomi globale që ishte po aq e dobët, e pabarabartë dhe me emetim karboni si edhe më parë.
“Kurrë mos e lini një krizë të mirë të shkojë dëm”, është një thënie e mirënjohur e politikëbërjes. Por pikërisht kjo nuk ndodhi.
Tani që vendet po tronditen nga pandemia dhe bllokimet për shkak të saj, ne duhet të shmangim të njëjtin gabim. Pak muaj pas shfaqjes së parë të virusit, qeveritë ndërhynë për të lehtësar krizën ekonomike e shëndetësore, me paketa stimuluese për të mbrojtur vendet e punës, me bllokime për të ngadalësuar përhapjen e sëmundjes dhe duke investuar në kërkimet për gjetjen e vaksinës.
Ishin ndërhyrje të domosdoshme. Por ndërhyjrjet e qeverive si shpenzues të fundit në tregje ku ndodhin kriza nuk janë të mjaftueshme. Ata duhet të ndikojnë në mënyrë aktive tregjet për të siguruar rezultate afatgjata. Bota e humbi mundësinë për ta bërë këtë në 2008. Ndërkohë fati na dha një mundësi tjetër.
Ndërsa do dalim nga kriza e tanishme, qeveritë mund të bëjnë më shumë sesa për të nxitur rritjen ekonomike; ato mund të ndikojnë në përcaktimin e drejtimit të kësaj rritjeje për të ndërtuar një ekonomi më të mirë. Në vend që të shpërndajnë asistencë pa ndërprerje për korporatat, ato mund të kushtëzojnë shpëtimin e tyre me politika që mbrojnë interesin publik dhe trajtojnë problemet shoqërore.
Ato mund të kërkojnë që vaksinat Covid-19 që financohen me para publike të bëhen të arritshme në të gjithë botën. Ata mund të refuzojnë të shpëtojnë kompani që nuk frenojnë emetimet e karbonit ose që vijojnë të fshehin fitimet e tyre në parajsa fiskale.
Në kohë nevoje, shumë biznese janë të shpejtë për të kërkuar ndihmë nga qeveria, ndërsa në kohë të mira kërkojnë që qeveria të mos ndërhyjë. Kriza Covid-19 paraqet një mundësi për të ndrequr këtë zhbalancim përmes një stili të ri të marrëveshjeve që detyron kompanitë e falimentuara të veprojnë më shumë për interesin publik dhe që u mundëson taksapaguesve të marrin pjesë në përfitimet e sukseseve që kreditohen tradicionalisht në sektorin privat.
Rrënjët e sistemit
Ekonomitë e përparuara kanë vuajtur nga defekte të mëdha strukturore shumë kohë para goditjes së Covid-19. Paratë janë përqëndruar brenda vetë financave, duke gërryer kështu themelin e rritjes afatgjatë.
Shumica e fitimeve të sektorit financiar riinvestohet përsëri në financa – banka, shoqëri sigurimesh dhe pasuri të paluajtshme – në vend që të vihen në përdorime produktive siç janë infrastruktura ose inovacioni.
Vetëm dhjetë përqind e të gjithë huadhënies së bankave britanike, për shembull, shkon për firmat jofinanciare, pjesën tjetër shkon në pasuri të patundshme dhe aktive financiare. Në ekonomitë e përparuara, huadhënia për pasuri të patundshme zinte rreth 35 përqind të të gjithë huasë bankare në 1970; në vitin 2007, ajo ka shkuar në rreth 60 përqind.
Struktura aktuale e financave nxit kështu një sistem të drejtuar nga borxhet dhe flluskat spekulative, të cilat, kur shpërthejnë, i bëjnë bankat dhe të tjerët që të kërkojnë shpëtim nga qeveritë.
Një problem tjetër është se shumë biznese të mëdha neglizhojnë investimet afatgjata në favor të fitimeve afatshkurtra. Të fiksuar me kthimet tremujore dhe çmimet e aksioneve, CEO-t dhe bordet e korporatave kanë shpërblyer aksionarët duke ju blerë aksionet, duke rritur vlerën e aksioneve të rimbajtura dhe kështu të opsioneve të aksioneve që formojnë pjesën e paketave të pagave ekzekutive. Në dekadën e fundit, kompanitë e Fortune 500 kanë riblerë aksionet e tyre me vlerë më shumë se 3 trilion dollarë. Këto blerje bien në kurriz të investimeve në paga, trajnimit të punëtorëve dhe kërkimit e zhvillimit.
Kriza Covid-19 vetëm sa i ka përkeqësuar të gjitha këto probleme. Pandemia ka zbuluar gjithashtu se sa e paekuilibruar është marrëdhënia midis sektorit publik dhe atij privat. Në SHBA, Instituti Kombëtar i Shëndetit investon rreth 40 miliardë dollarë në vit në kërkime mjekësore dhe ka qenë një financuesi kryesor i kërkimit dhe zhvillimit të vaksinave të Covid -19.
Por kompanitë farmaceutike nuk kanë asnjë detyrim për t’i bërë produktet të mundura për amerikanët, paratë e taksave të të cilëve po i subvencionojnë ato. Kompania Gilead me bazë në Kaliforni zhvilloi medikamentin e saj remdesivir, edhe për covid -19, me 70.5 milion dollarë mbështetje nga qeveria federale. Në qershor, kompania njoftoi çmimin që do t’u ngarkonte amerikanëve: 3,120 dollarë!
Ishte një lëvizje tipike për Big Pharma. Një studim zbuloi se 210 barna të miratuara nga Administrata e Ushqimit dhe Barnave në SHBA nga 2010 në 2016 ishin bërë me “kontribut nga fondet publike”. Por përsëri çmimet e barnave në SHBA janë më të lartat në botë.
Ashtu si me kompanitë farmaceutike edhe me Big Tech janë bërë marrëveshje po aq të këqija. Në shumë mënyra, Silicon Valley është një produkt i investimeve të qeverisë amerikane në zhvillimin e teknologjive të larta. Fondacioni Kombëtar i Shkencës financoi dhe qëndron prapa algoritmit të kërkimit që e bëri Google të famshëm. Marina Amerikane bëri të njëjtën gjë për teknologjinë nga e cila varet Uber.
Dhe Agjencia e Projekteve të Kërkimit të Avancuar të Mbrojtjes, pjesa e Pentagonit, mbështeti zhvillimin e ‘Internetit dhe teknologjisë me prekje, që janë përbërës kyç në iPhone. Tatimpaguesit investuan në këto teknologji, në një kohë që shumica e kompanive të teknologjisë që kanë përfituar nuk paguajnë as pjesën e duhur të taksave. Madje kanë edhe guximin të shkelin rregulloret që mbrojnë të drejtat e privatësisë për publikun.
Teknologjia e financuar nga publiku duhet të qeveriset më mirë nga shteti. Mbyllja masive e shkollave gjatë pandemisë e bëri të qartë, se vetëm një pjesë e studentëve kishin qasje në teknologjinë e nevojshme për shkollimin në shtëpi. Aksesi në Internet duhet të jetë një e drejtë, jo një privilegj.
Rishikimi i vlerave
E gjitha kjo sugjeron që marrëdhënia midis sektorit publik dhe privat duhet rregulluar. Adresimi i parë ka të bëjë me problemin thelbësor ekonomik: ndarja e drejtë e përfitimit nga vlerat e krijuara.
Ekonomistët modernë e kuptojnë vlerën si të këmbyeshme, pra me një çmim të caktuar. Kjo pikëpamje do të ishte anatemë për teoricienët e mëparshëm si François Quesnay, Adam Smith dhe Karl Marx, të cilët i shihnin produktet si vlerë thelbësore të lidhur me dinamikën e prodhimit, vlerë që nuk lidhej domosdoshmërisht me çmimin e tyre. Por vlera e krijuar ka implikime të mëdha për mënyrën e strukturimit të ekonomive.
Ndikon në mënyrën se si drejtohen organizatat, si llogariten aktivitetet, si prioritizohen sektorët, si shikohet qeveria dhe si matet pasuria kombëtare. Vlera e arsimit publik, për shembull, nuk llogaritet në PBB-në e një vendi sepse është falas – duke e harruar koston e pagave të mësuesve. Ndaj duket e natyrshme, që kaq shumë njerëz flasin për “shpenzime” publike në vend të “investimeve” publike.
Ndryshimi i status quo-së kërkon të dalësh me një përgjigje të re për pyetjen se: Çfarë është vlera? Këtu, është thelbësore të njohim investimet dhe kreativitetin e ofruar nga një grup i madh aktorësh në të gjithë ekonominë – jo vetëm bizneset, por edhe punëtorët dhe institucionet publike. Për një kohë të gjatë, njerëzit kanë vepruar sikur sektori privat të ishte drejtuesi kryesor i inovacionit dhe krijimit të vlerës dhe për këtë arsye kishin të drejtë të merrte të gjithë fitimet e krijuara.
Por kjo thjesht nuk është e drejtë. Barnat farmaceutike, interneti, nanoteknologjia, energjia bërthamore, energjia e rinovueshme – të gjitha u zhvilluan me sasi të mëdha investimesh qeveritare, me kontributin e padiskutueshëm të punëtorëve të panumërt dhe falë infrastrukturës dhe institucioneve publike. Vlerësimi i kontributit të kësaj vlere kolektive do ta bënte më të lehtë mundësinë që të gjitha përpjekjet të shpërbleheshin siç duhet dhe që shpërblimet ekonomike të inovacionit të shpërndaheshin në mënyrë të drejtë.
Rruga për një partneritet më simbiotik midis institucioneve publike dhe private fillon me njohjen e vlerave që krijohen kolektivisht.
Kriza aktuale
Përtej rimendimit të vlerës, shoqëritë duhet tu japin përparësi interesave afatgjata të palëve përkundër interesave afatshkurtra të aksionerëve. Në krizën aktuale, kjo nënkupton zhvillimin e një “vaksine popullore” për Covid-19, të arritshme për të gjithë kudo në planet.
Procesi i inovacionit për ilaçet duhet të drejtohet në një mënyrë të tillë që të nxisë bashkëpunimin dhe solidaritetin midis vendeve, si gjatë fazës së kërkimit dhe zhvillimit, ashtu edhe në shpërndarjen e vaksinës.
Më përgjithësisht, vendet duhet ti strukturojnë investimet publike më pak si materiale dhe më shumë si përpjekje për të formuar tregje në të mirë të publikut, që do të thotë bashkëngjitje e ndihmave të qeverisë.
E mira do të ishte që qeveria të mund të konsideronte të kërkonte pozicione të kapitalit në kompanitë që shpëton. Dhe kur shpëton bizneset, qeveria duhet të vendosë kushte që ndalojnë të gjitha llojet e sjelljeve të këqija: shpërndarjen e shpërblimeve të parakohshme për CEO-t, lëshimin e dividentëve të fryrë, riblerjen e aksioneve, marrjen e borxheve të panevojshme, transferimin e fitimeve në parajsat fiskale dhe angazhimet në lobime politike problematike.
Po ashtu duhet të ndalohen firmat nga caktimi i çmimeve, veçanërisht në rastin e vaksinave të Covid-19.
Shumë vende sjellin shembuj se si mund të jetë një përgjigje e duhur ndaj krizës. Kur Danimarka ofroi të paguante 75 përqind të kostove të pagave të firmave në fillim të pandemisë, ajo e bëri këtë me kusht që firmat të mos mund të bënin pushime nga puna për arsye ekonomike. Qeveria daneze gjithashtu refuzoi të shpëtonte kompanitë që ishin regjistruar në parajsa fiskale dhe ndaloi përdorimin e fondeve të ndihmës për dividendët dhe blerjet e aksioneve.
Në Austri dhe Francë, linjat ajrore u shpëtuan me kusht që të ulnin emetimet e tyre të karbonit. Një plan shpëtimi nuk mund të jetë kurrë neutral: sipas përkufizimit, një plan shpëtimi përfshin qeverinë që zgjedh të kursejë një kompani, dhe jo një tjetër, nga katastrofa. Pa kushte, asistenca e qeverisë rrezikon të subvencionojë praktika të këqija biznesi, nga modelet e biznesit të paqëndrueshëm mjedisor deri te përdorimi i parajsave fiskale.
Mentaliteti i kapitalizmit aksioner
Shteti nuk duhet që thjeshtë të investojë; ai duhet të arrijë marrëveshjen e duhur. Për ta bërë këtë, duhet ta mendojë veten, ashu siç unë e kam quajtur, si një “shtet sipërmarrës” – duke u siguruar që ndërsa investon, jo vetëm që po mbështet, por gjithashtu edhe merr një pjesë të fitimit mbrapsht. Një mënyrë për ta bërë këtë është të bëhesh pjesëmarrës në kapital, mbi bazën e marrëveshjes që bën.
Kujtoni kompaninë e energjisë diellore Solyndra, e cila mori një kredi të garantuar prej 535 milion dollarë nga Departamenti i Energjisë i SH.B.A.-së përpara se të falimentonte në vitin 2011, ngaqë qeveria qe e paaftë për të zgjedhur. Rreth së njëjtës kohë, Departamenti i Energjisë i dha një hua të garantuar 465 milion dollarë Tesla-s, e cila përjetoi një rritje shpërthyese. Tatimpaguesit humbën në rastin Solyndra, por ata nuk fituan kurrë as në suksesin e Tesla-s. Asnjë kapitalist sipërmarrës nuk bën investime si këto.
Por pse të përfshihet qeveria me aksione në një kompani që dështon? Sepse një strategji e zgjuar mund ti bëjë këto kompani të ringrihen. Pra çështja është të shqetësohemi jo vetëm për shpëtimin monetar, por qeveria gjithashtu duhet të bashkëngjisë kushte të forta në marrëveshjet e saj për t’u siguruar që ato i shërbejnë interesit publik. Qeveritë duhet ta kuptojnë mirë se fitimet nga investimet e tyre nxisin një shpërndarje më të drejtë të të ardhurave. Ky nuk është socializëm; është ndarje e drejtë fitimeve kapitaliste.
Kriza aktuale ka çuar në diskutime të forta për financimin për një mbështetje universale, ku të gjithë qytetarët marrin një pagesë të rregullt të barabartë nga qeveria, pavarësisht nëse punojnë ose jo.
Ideja prapa kësaj politike është e mirë, por zbatimi do të ishte problematik. Meqenëse të ardhurat themelore universale shihen si një përfitim material, ai krijon idenë e rremë se sektori privat është krijuesi i vetëm, jo bashkëkrijuesi, i pasurisë në ekonomi dhe se sektori publik është thjesht një mbledhës i taksave dhe shpërndarës i tyre për bamirësi.
Një alternativë më e mirë është dividenti për çdo qytetar. Sipas kësaj politike, qeveria merr një përqindje të pasurisë së krijuar me investime të qeverisë, i vendos ato para në një fond dhe më pas i ndan për qytetarët. Kështu qytetarët shpërblehen direkt me një pjesë të pasurisë që ata kanë krijuar. Alaska, për shembull, u ka shpërndarë banorëve të ardhura nga nafta përmes një dividendi vjetor nga Fondi i saj i Përhershëm që nga viti 1982. Norvegjia bën diçka të ngjashme me Fondin e saj të Pensionit Qeveritar.
Dividenti për çdo qytetar lejon që të ardhurat e pasurisë së bashkë-krijuar të ndahen për të gjithë komunitetin – pavarësisht nëse kjo pasuri vjen nga burime natyrore që janë pjesë e së mirës së përbashkët apoo nga një proces, siç janë investimet publike në ilaçe apo teknologji dixhitale. Sigurisht, një politikë e tillë nuk duhet të shërbejë si një zëvendësues i sistemit tatimor.
As shteti nuk duhet të përdorë mungesën e fondeve të tilla si justifikim për të mos financuar të mirat kryesore publike. Por një fond publik mund ta ndryshojë rrjedhën duke e rivlerësuar saktë kontributin publik në krijimin e pasurisë.
Ekonomia gjithëpërfshirëse
Kur sektorët publikë dhe privatë bashkohen për të ndjekur një mision të përbashkët, ata mund të bëjnë gjëra të jashtëzakonshme. Kjo është mënyra se si Shtetet e Bashkuara “pushtuan” hënën në 1969.
Për tetë vjet, NASA dhe kompani private në sektorë të ndryshëm si ata të hapësirës ajrore, tekstileve dhe elektronikës bashkëpunuan në programin Apollo, duke investuar së bashku.
Përmes guximit dhe eksperimentimit, ata arritën atë që Presidenti John F. Kennedy e quajti “aventura më e rrezikshme dhe më e madhe në të cilën njeriu ka hyrë ndonjëherë”. Çështja nuk ishte që të komercializohen disa teknologji ose madje të nxitet rritja ekonomike; ishte për të bërë diçka së bashku. Më shumë se 50 vjet më vonë, në mes të një pandemie globale, bota ka një shans për të provuar një hënë edhe më ambicioze: krijimin e një ekonomie më të mirë. Kjo ekonomi do të ishte më gjithëpërfshirëse dhe e qëndrueshme.
Do të emetonte më pak karbon, do të prodhonte më pak pabarazi, do të ndërtonte transport publik modern, do të siguronte akses dixhital dhe kujdes shëndetësor universal për të gjithë. Krijimi i kësaj ekonomie do të kërkojë një bashkëpunim publik-privat që nuk është parë në dekada. Ata që flasin për ringritje pas pandemisë përmendin një objektiv madhor: kthimin në normalitet.
Në fakt ky është një synim i gabuar; normaliteti është prishur. Objektivi duhet të jetë: të “ndërtojmë më mirë”. Dymbëdhjetë vjet më parë, kriza financiare ofroi një mundësi të rrallë për të ndryshuar kapitalizmin, por ajo u humb. Këtë herë, bota nuk e ka më luksin të shkojë dëm mundësinë e dhënë nga pandemia.
SCAN Magazine /Foreign Policy
MARIANA MAZZUCATO është profesoreshë në University College London dhe autore e “Vlera e Gjithçkaje: Krijimi dhe Fitimi në Ekonominë Globale”.
*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.