Kush e shpiku termometrin? – Nga termoskopi i ujit tek termometri dixhital dhe deri tek varianti infrared!

Sot termometri ekziston në modele të ndryshme, analoge dhe dixhitale, më i famshmi prej të cilëve – një ikonë e vërtetë e imagjinatës mjekësore – përbëhet nga një tub qelqi i shënuar me një shkallë të shkallëzuar dhe i pajisur në një skaj me një llambë argjendi që përmban një substancë “të ndjeshme”. “Lëng i cili, ndërsa nxehet, rritet në vëllim derisa të korrespondojë – në shkallë – me temperaturën e trupit të përdoruesit. Mërkuri është përdorur dikur, por toksiciteti i këtij metali ka bërë që, që nga viti 2009, ai ka kaluar në një përzierje të quajtur galinstane.

Fizikani dhe mjeku anglez Sir Thomas Clifford Allbutt shpiku termometrin klinik modern me madhësi xhepi dhe praktik në 1866. Por modele të ngjashme, megjithëse më të rënda, ishin zhvilluar tashmë në shekullin e 18-tw, kryesisht falë fizikanit dhe inxhinierit gjerman Daniel Gabriel Fahrenheit (në Shtetet e Bashkuara, temperaturat maten ende me shkallën e tij). Që atëherë, janë regjistruar shumë evolucione, madje edhe jashtë fushës mjekësore, deri në termometrat e sotëm me rreze infra të kuqe. Për sa i përket origjinës së parë të instrumenteve për matjen e temperaturës, ajo daton në kohët e lashta.

Paraardhësi i parë i termometrave e pa dritën në shekullin e tretë para Krishtit, falë shkencëtarit grek Filonedi Bisanzio. Aparati në fjalë, i quajtur termoskop, shfrytëzoi ndryshimet në densitetin e ajrit të shkaktuar nga ndryshimet në temperaturë (të studiuara edhe nga shkencëtarë të tjerë të lashtë) dhe u ripropozua në kohët moderne nga fizikani dhe astronomi italian Galileo Galilei (1564-1642).

Prototipi i Galileos përbëhej nga një ampulë e pajisur me një kanulë të gjatë, e cila pasi ngrohej në duar, zhytej me kokë poshtë në një enë të mbushur me ujë. Duke hequr duart nga ampula, dhe duke e privuar atë nga nxehtësia e prodhuar prej tyre, ajri brenda prirej të ngjishej, duke lejuar që uji të ngrihej përgjatë kanulës; nga ana tjetër, lëngu zbriste me shpejtësi kur ena nxehej, për shkak të zgjerimit të ajrit. Në praktikë, ndryshimi i nivelit të ujit sinjalizonte ndryshimin e temperaturës së jashtme, por pa e përcaktuar atë numerikisht.

Kjo u korrigjua nga mjeku Santorio Santorio (1561-1636), një tjetër italian: duke futur një peshore të shkallëzuar në një pajisje të ngjashme – bazuar në vetitë “zgjeruese” të ajrit – ai përsosi paraardhësin e termometrave të sotëm. Ai filloi ta përdorte për qëllime klinike, për të matur temperaturën e pacientëve të tij (duke e mbajtur sferën në dorë ose në gojë), por instrumenti, i pavulosur, ishte i ndjeshëm ndaj presionit atmosferik dhe ishte i papërshtatshëm për t’u mbajtur.

Një termometër i ri u krijua nga një grup studiuesish nga Accademia del cimento, një shoqatë shkencore e themeluar në Firence në 1657 dhe e frymëzuar nga veprat e Galileos. Instrumenti, i quajtur termometër Galileo, përbëhej nga një cilindër qelqi plot me alkool, me ampula të ndryshme brenda, secila përmban një lëng me ngjyrë të ndryshme dhe të pajisur me një pllakë që tregon një temperaturë (e lidhur me vëllimin e ampulës dhe densitetin e lëngun).

Me ndryshimin e temperaturës së jashtme, vëllimi dhe dendësia e alkoolit ndryshoi, dhe në lidhje me këtë pozicioni i krutave ndryshonte: disa u ngritën, të tjerët ranë. Nëpërmjet një sërë përllogaritjesh, u konstatua se si temperatura e jashtme ishte ajo e raportuar në pllakën e ampulës më e ulët nga ato që u ngritën në majë. Por sado gjenial, edhe ky paraardhës i termometrit kishte kufizime të mëdha për sa i përket prakticitetit të përdorimit.

Pika vendimtare e kthesës erdhi në vitin 1709, falë intuitave të gjermanit Daniel Gabriel Fahrenheit, shpikësit të shkallës homonime të matjes së temperaturës të propozuar në 1724. Termometri Fahrenheit ishte një pajisje “e lëngshme” e përbërë nga një cilindër qelqi, i ngushtë dhe i gjatë (i fiksuar në një mbështetje), me një llambë të mbushur me alkool (zëvendësuar me merkur në 1714) vëllimi i së cilës rritej ose zvogëlohej me temperaturën, të treguar nga shkallë të shkallëzuara.

Thomas Clifford Allbutt (1836-1925) i bëri këto objekte gjithnjë e më praktike dhe lehtësisht të përdorshme në fushën mjekësore, i cili në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë u bë popullor me termometra xhepi, të ngjashëm me ata të sotëm (rreth 15 cm të gjatë, ndërsa modelet e vjetra preknin gjysmë metri!) dhe ishin në gjendje të lexonin temperaturën në pak minuta (paraardhësve iu deshën edhe gjysmë ore).

Termometri i bazuar në zgjerimin e lëngjeve mbeti në modë gjatë gjithë shekullit të njëzetë dhe më tej, i rrethuar me kalimin e kohës nga instrumente gjithnjë e më të sakta të bazuara në vetitë e zgjerimit të metaleve dhe gazeve. Për më tepër, që nga vitet 1980 i është dashur të përballet me konkurrencën e modeleve dixhitale, të pajisura me sensorë elektronikë që pësojnë ndryshime në rezistencën ndaj ndryshimit të temperaturave, duke e kthyer gjithçka në shifra në ekrane speciale.

Paralelisht, dritën panë termometrat e parë me rreze infra të kuqe, përdorimi i të cilave u bë i përditshëm me koronavirusin SARS-CoV-2. Ngjashëm me armët prej lodre, këto mjete mbështeten në zbulimin e rrezatimit infrared të emetuar nga një trup i nxehtë. Përsëri, temperatura shfaqet në një ekran. Në vend të kësaj, imazhet e regjistruara nga kamerat termike, ose skanerët termikë, kthehen në një monitor me ngjyra, në të cilin, pranë fytyrës së personit të inkuadruar, shfaqet temperatura e trupit të tij.

Veçanërisht të njohura në aeroporte, skanerët termikë bazohen gjithashtu në rrezet infra të kuqe. Së fundi, lente speciale po studiohen për t’i shtuar optikës së telefonave tanë inteligjentë për t’i bërë ata të aftë për të matur temperaturën, ndërkohë që tashmë janë në dispozicion aplikacione që premtojnë të bëjnë të njëjtën gjë duke monitoruar dhe analizuar rrahjet e zemrës.

Edel Strazimiri / SCAN

*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.