Shqipëria zhvillohet vetëm me qytetarë të angazhuar!

Demokracia është sistemi politik, ekonomik dhe kulturor në të cilin sundon shoqëria njerëzore si një trup i vetëm. Për këtë është e rëndësishme që të funksionoj ndarja e tre pushteteve: ekzekutivi, legjislativi dhe gjyqësori. Por është po aq e rëndësishme që qytetarët të angazhohen fuqimisht në përmbushjen e detyrave të institucioneve dhe zyrtarëve që i drejtojnë.

Transparenca e menaxhimit të financave publike është një ndër mekanizmat më të fuqishëm në këtë drejtim. Ndërkohë që në Shqipëri jemi mësuar të specifikojmë sundimin e popullsisë nëpërmjet mekanizmave të votës, direkte apo përfaqësuese, mbetet thelbësore të fuqizojmë dimensionin tonë të angazhimit edhe në drejtim të vigjilencës ndaj shpenzimit të parave publike. Në shtete, sisteme apo kontekste të ndryshme koncepti i përgjegjshmërisë kundrejt pasurisë së përbashkët merr emërtime dhe forma të shumëllojshme por fryma është përherë e njëjta.

Edhe pse në vendin tonë apo në ekonomi të tjera të cilësuara në zhvillim, ky koncept është njësoj shumë i kërkuar po aq sa pak i aplikuar, ai daton që në epokën e lashtësisë. Idea se një qytetar duhet të ketë informacion të plotë dhe të detajur mbi burimet natyrore dhe financiare të vendit të tij daton që në vitin 350 përpara lindjes së Krishtit. Teoria politike e Aristotelit sugjeronte se ‘..për të mbrojtur të mirën e thesarit nga mashtrimi dhe keqpërdorimi, paratë duhet të shpërndaheshin hapur përpara popullsisë dhe kopjet e veprimeve monetare të shpërndaheshin në rreze sa më të gjerë’.

Ekzistojnë dhe shumë shembuj të tjerë të tentativave të civilizimit për të aplikuar këtë virtyt social. Per shembull “Deklarata e të drejtave të Njeriut dhe të Qytetarit”, një ndër dokumentet kryesore të revoucionit francez të vitit 1789, gjithashtu i njihte të drejtën secilit për të patur informacion mbi mënyrën se si taksat e tyre përdoreshin si dhe të drejtën për të mbajtur përgjegjës zyrtarët publik.

Pavarësisht frymës dhe tentativave zhvillimore të eruditëve të lashtësisë, koncepti i transparencës fiskale u kthye në “monedhë të përbashkët” të debateve mbi politikat publike vetëm pas krizës financiare aziatike të vitit 1997. Nëse do të konsiderojmë një rend kronologjik të angazhimit të institucioneve ndërkombëtare në luftën anti keqadministrim të parasë publike si një aleat të fortë krahas qytetarëve kundër abuzimit të pushtetarëve duhet të vecojmë tre momente: “Kodi i Praktikave të Mira dhe Transparencës Fiskale” (Code of Good Practices in Fiscal Transparency) i publikuar për herë të parë në vitin 1998 nga Fondi Monetar Ndërkombëtar; “Praktikat më të mira për Transparencën e Buxhetit” (Best Practices for Budget Transparency) i publikuar për herë të parë në vitin 2002 nga OECD si dhe publikimi periodik i titulluar “Indeksi i Buxhetit të Hapur” (Open Budget Index) i publikuar për herë të parë në vitin 2005. Por pavarësisht këtyre dokumentëve ndërkombëtare, gjithëmonë e më shumë aktorë janë angazhuar në rritjen e transparencës dhe përgjegjshmërisë kundrejt financave dhe menaxhimit të parasë publike, nga institutet akademike e deri te organizatat jo qeveritare.

Ekzistojnë disa mënyra se si ekonomitë në zhvillim dhe shoqëritë rishtas demokratike, si psh Shqipëria, angazhohen në mirëmenaxhimin e parasë publike. Një prej tyre është rasti i donatorëve ndërkombëtare, si Bashkimi Europian, të cilët kanë vendosur objektiva të matshëm të transparencës në mbështetjen buxhetore që ofrojnë. Në raste të tjera, si Shtetet e Bashkuara të Amerikës, janë ofruar fonde në shërbim të organizatave të shoqërisë civile të cilat janë të interesuara në monitorimin dhe implementimin e programeve dhe politikave qeveritare. Për pasojë, në ditët e sotme, në shumë shtete të planetit përfshirë dhe Shqipërinë, aspekte të ndryshme të administrimit të financave publike, nga të ardhurat e burimeve natyrore te prokurimet apo kontraktimet janë pjesë e iniciativave ndërkombëtare pro transparencës.

Për më tepër, koncepti se krahas aksesit në informacion qytetarët kanë gjithashtu të drejtë të angazhohen në hartimin e buxhetit, po merr përditë e më tepër rëndësi. Por për të realizuar këtë është jo vetëm e nevojshme të binden autoritetet në krye të institucioneve publike, por gjithashtu duhet të jetë një ndër kërkesat kryesore të qytetarëve drejtuar kandidatëve gjatë procesit të votimit dhe gjatë vetë qeverisjes.

Por pavarësisht interesit të madh lidhur me metodologji apo ekspertiza të caktuara që i drejtohen përfshirjes së  qytetarëve në realizimin e buxheteve lokale dhe kombëtare, përsëri ekzistojnë shumë zëra të cilët pretendojnë me të drejtë se qytetarët nuk kanë ende njohuri dhe mjete të mjaftueshme për të realizuar me sukses këtë “detyrë”. Gjithsesi, ngadalë, gjërat po ndryshojnë. Të dy dokumentet e Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe OECD përsfshijnë në praktikat dhe principet e tyre thirrjen, dhe ndonjëherë detyrimin, për qeveritë që të përfshijnë fuqimisht qytetarët në hartimin e buxhetit si dhe në përzgjedhjen e politikave publike.

Me shumë mundësi transparenca dhe angazhimi qytetar do të jenë në të ardhmen e afërt koncepte totalisht realiste dhe aspak të vështira për tu aplikuar. Shqipëria duhet të jetë jo vetëm përqafuese e këtyre praktikave por dhe një ndër pioneret e tyre në Ballkanin Perëndimor. Nëse do të tentojmë të kuptojmë se me cilat forma diskutohen sot buxhetet lokale dhe kombëtare, mund të themi se Shqipëria është një ndër vendet ku nuk mungojnë mundësitë për angazhimin e qytetarëve në këtë drejtim. Në aspektin lokal kryeson Bashkia Tiranë e cila nga viti 2015 ka aktivizuar komponentin e dëgjesave publike lidhur me hartimin e buxhetit ku dominojnë eventet publike si dhe portali në shërbim të kërkesave të banorëve të kryeqyetit.

Iniciativa është shumë e mirë por mbetet punë për tu bërë në drejtim të angazhimit më të shtuar qytetar si dhe mbi të gjitha në drejtim të përkthimit në raport të drejtë mes kërkesave të banorëve dhe parave publike të akorduara nga Bashkia. Ndërkohë në aspektin kombëtar, qeveria shqiptare dhe ministria e financave, gjatë 2 muajve për cdo vot të konsultimit paraprak të buxhetit të shtetit janë realisht të angazhuara në dëgjesat me grupet e interesit. Ndër to mund të përmendim këshillin e …, takimet me dhomat e tregtisë, konsultimet me investitorët e huaj, … si dhe dëgjesat e zhvilluara në komisionin parlamentar të ekonomisë dhe financave.

Por pavarësisht punës së madhe të realizuar nga ministria e financave në përkthimin e secilës kërkesë në dokumentin e buxhetit, mbetet ende e pazhvilluar lidhja direkte me qytetarët, pa trupa përfaqësuese. Për të realizuar këtë, detyra është jo vetëm e institucioneve, por mbi të gjitha e përfaqësive qytetare të cilat nëpërmjet grupimeve tematike apo dhe bashkësive të qyteteve mund të kërkojnë më shumë e për pasojë të arrijnë më shumë në drejtim të përmirësimit të cilësisë së jetesës së tyre. Duke nisur nga projektbuxhetet vjetore dhe afat-mesme e duke shkuar deri të strategjitë kombëtare të zhvillimit ekonomik e social, qytetarët dhe banorët e republikës kanë mundësinë të jenë aktorë protagonist të mënyrës se si shpenzohen paratë e tyre.

Sigurisht që nevojiten shumë studime dhe kërkime të tjera për të kuptuar se si mund të realizohet ky angazhim kaq i duhur në shërbim të transparencës dhe mirëmenaxhimit. Për këtë është e nevojshme që të ngrihen disa pyetje thelbësore: Sa mund të ndihmojë media dhe gazetaria në këtë drejtim? Cilat janë mekanizmat teknologjikë të cilët do të afronin qytetarët me buxhetet lokale dhe kombëtare? Deri në cilën pikë angazhimi qytetar në hartimin e buxhetit do të konsiderohet i duhur pa ndërhyrë në realizimin e objektivave strategjikë të institucioneve? Sa hapësirë duhet ti jepet komponentit të grupimeve rinore në angazhimin pro transparencës së menaxhimit të financave publike? Cilat janë drejtimet e reja perëndimore që mund të aplikohen edhe në Ballkanin Perëndimor?

Këto dhe shumë pyetje të tjera meritojnë përgjigje të konsoliduara dhe të shoqëruara me praktika të aplikueshme në mënyrë që secili qytetar të ndihet i qartë dhe i respektuar në shpenzimin e taksave dhe tarifave që paguan cdo ditë.

Ronald Reagan thoshte se: “..diferenca me të tjerët është se ne duam të faturojmë shpenzimet qeveritare ndërsa ata duan të shpenzojnë faturat qeveritare.” Pikërisht për të qendruar në krah të kontrollit të financave publike, angazhimi qytetar në këtë drejtim mbetet zgjidhja optimale.

Nga Enio Civici

*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.