Si eksplorimi hapësinor u kthye në biznes?
Pjesa më e madhe e komentit që festonte përvjetorin e çuarjes së njeriut në hënë, u përqendrua në shkallën e plotë të realizimit të planit. Por tani që shishet e shampanjës janë bosh, ia vlen të marrim parasysh mësimet ekonomike që morëm nga eksplorimi i hapësirës.
Njëra është roli qendror që qeveritë luajnë në sigurimin e të mirave publike. Këto lloje mallrash janë të pazakonshme në dy aspekte: askush nuk mund të përjashtohet nga konsumimi i tyre dhe përdorimi i një të mire nga një person nuk zvogëlon të mirën që merr tjetri. E lënë më vete, tregu privat nuk do të prodhojë sasinë e një të mire publike që është më e mira për shoqërinë.
Programi Apollo që çoi njeriun në hënë ishte një e mirë publike. Të gjithë amerikanët konsumuan një sasi krenarie kombëtare dhe arritjeje njerëzore 50 vjet më parë kur Neil Armstrong dhe Buzz Aldrin ecën në Hënë. Një objektiv i programit ishte të mundte Bashkimin Sovjetik në eksplorimin e hapësirës. Kjo kërkonte një veprim të centralizuar qeveritar dhe SHBA shpenzoi 7 dollarë nga çdo 1,000 dollarë të të ardhurave kombëtare në buxhetin e Administratës Kombëtare të Aeronautikës dhe Hapësirës në mesin e viteve 1960.
Në një dokument të botuar vitin e kaluar, ekonomisti Matthew Weinzierl dokumenton se çfarë ka ardhur më pas. Pasi e mundi BRSS në hapësirë, NASA humbi qëllimin e saj të qartë. Programi i anijes kozmike kishte rezultate të përziera, dhe pas veprimit për tre dekada u mbyll në vitin 2011, duke lënë SHBA-të të paaftë për të vendosur një njeri në hapësirë.
Gjatë kësaj periudhe qeveria e SHBA ndryshoi marrëdhënien e saj me eksplorimin e hapësirës. Një komision presidencial erdhi në këtë përfundim në vitin 2004: “Roli i NASA-s duhet të kufizohet vetëm në ato zona ku ka demonstrim të pakontestueshëm se vetëm qeveria mund të kryejë aktivitetin e propozuar”.
Por dekadën e kaluar, komercializimi i hapësirës ka përparuar me hapa të shpejtë. Weinzierl liston disa dhjetra kompani aktive. Disa janë kompani të “qasjes në hapësirë”, të cilat fokusohen në dërgimin e njerëzve dhe ngarkesave në hapësirë. Disa prej tyre janë “të dhënat satelitore dhe analitika”. Kompanitë “Habitatet dhe stacionet e hapësirës” planifikojnë të lejojnë prodhimin, kërkimin dhe turizmin në orbitën e ulët të Tokës. Kompani të tjera duan të minojnë asteroide dhe kolonizojnë Hënën dhe Marsin.
Weinzierl raporton se investimi në firmat “New Space” është pesëfishuar gjatë dy dekadave të fundit, nga më pak se 500 milionë dollarë në vit gjatë viteve 2000 deri në afërsisht 2.5 miliardë dollarë në vitin 2015. Financimi për këto kompani vjen pjesërisht nga sipërmarrësit që janë mjaft të pasur, duke përfshirë emra të njohur si Elon Musk, Jeff Bezos, Richard Branson dhe Paul Allen.
Leksioni ekonomik i këtij aktiviteti emocionues është aq i njohur sa rëndësia e mallrave publike të ofruara nga qeveria: Tregjet, me aftësinë e tyre për të mbledhur informacion, për të nxitur risi, për të shpërndarë burime dhe kapital, janë të përshtatshme për zhvillimin e këtij sektori të ri tregtar. Dhe përfitimet e mëdha potenciale nga komercializimi në hapësirë tërheqin investitorë dhe sipërmarrës të gatshëm për të marrë rreziqe të mëdha.
Ky sektor i ri tregon edhe rëndësinë e mësimeve të tjera. Për shembull, roli i eksternaliteteve në tregjet private. Weinzierl raporton se aktualisht ka në orbitën e ulët në Tokë rreth 23,000 objekte më të mëdha se 10 centimetra në diametër, 500,000 midis 1 dhe 10 centimetra dhe mbi 100 milionë më të vogla se 1 centimetër. Sasia e mbeturinave të hapësirës u rrit në mënyrë dramatike më 10 shkurt 2009, kur një satelit i komunikimit amerikan u përplas me një satelit rus të vdekur dhe, dy vjet më parë, kur Kina shkatërroi një satelit me një raketë. Gjatë dy dekadave të fundit, sasia e mbeturinave të hapësirës u rrit me rreth 67%.
Copat e vogla të mbeturinave hapësinore mund të shkaktojnë dëme të mëdha tek satelitët, anijet dhe stacionet hapësinore. Një zgjidhje do të ishte vendosja e një takse mbi mbeturinat. Por askush nuk ka autoritetin të vendosë taksa në hapësirë. Një zgjidhje tjetër standarde do të ishte që të caktoheshin të drejtat pronësore të mbeturinave në një pjesë komerciale relevante. Por nuk ka të drejta pronësore në hapësirë.
Kostoja e mundësive depërton në diskutimin e eksplorimit të hapësirës. A do të ishte më mirë që dollarët që shkojnë për të eksploruar hapësirën të shkonin për zgjidhjen e problemeve në Tokë? Problemi ekonomik i zbritjes, duke kuptuar se sa përfitime në të ardhmen janë të vlefshme në të tashmen, është qendrore për aktivitetin e qeverisë dhe hapësirës tregtare. Një argument bindës për kolonizimin e Marsit dhe më gjerësisht, për t’u bërë një qytetërim i pagdhendur, është sigurimi kundër rrezikut që njeriu është i ekspozuar ndaj zhdukjes nëse banon vetëm në një planet. Por këto rreziqe nuk mund të materializohen për shekuj. Sa e rëndësishme është mirëqenia e nipërve ndaj mirëqenies së stërnipërve? Sa investime duhet të bëjmë sot në emër të tyre?
Këto pyetje nuk kanë përgjigje të lehta. Dhe ekonomia nuk është më kryesorja në mendjet e shumicës së njerëzve kur ata mendojnë për eksplorimin e hapësirës.
Ndërsa hapësira bëhet komerciale, motivi i fitimit do të nxisë njerëzimin të dalë nga Toka e të shkojë në yje.
Burimi: Bloomberg
DOSTI BANUSHI – SCAN
*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.