Tregu dytësor sjell likuiditet dhe çmime të drejta

Mes shumë kufizimeve, tregu financiar në Shqipëri ka një problem të madh: mungesën e tregut dytësor të titujve. Bonot dhe obligacionet e qeverisë shqiptare, pasi blihen në ankande, në pjesën dërrmuese mbahen nga investitorët deri në maturim.

Në një treg të mirëfilltë, titujt financiarë janë instrumente investimi. Ato blihen për t’u tregtuar lirisht deri në fund të maturimit. Ekzistenca e një tregu, i bën ato instrumente likuidë, të cilat zotëruesi mund t’i shesë në çdo kohë, për të plotësuar nevojat e veta për likuiditet apo për t’i riinvestuar paratë në instrumente më fitimprurëse. Mungesa e një tregu dytësor, ka efekte frenuese edhe në tregun parësor të bonove.

Kjo sjell një interes të ulët për instrumentet me maturim afatgjatë, pikërisht për shkak të vështirësisë për t’i likuiduar ato para afatit, në rast nevoje. Kjo reflektohet në pjesëmarrje më të ulët në ankande dhe, rrjedhimisht, në yield-e më të larta për këto instrumente. Ministria e Financave, Banka e Shqipërisë dhe bankat tregtare po punojnë për një projekt për t’i dhënë më në fund një zhvillim tregut dytësor.

Drejtori i Departamentit të Operacioneve Monetare në Bankën e Shqipërisë, Marian Gjermeni, shpjegon synimet e projektit. Sipas tij, çelësi për të ngritur një treg të suksesshëm sekondar është zgjerimi i bazës së investitorëve.

Aktualisht, blerësit kryesor të borxhit të brendshëm janë bankat tregtare, të cilat nuk kanë nevoja të mëdha për likuiditet dhe rrjedhimisht kanë pak stimuj për t’i tregtuar këto instrumente para maturimit. Rritja e peshës së investitorëve të tjerë, me nevoja dhe synime të tjera, mund ta ndihmonte gjallërimin e tregut dytësor.

Në çfarë konsiston projekti për ndryshime në tregut e titujve të qeverisë shqiptare?

Ky është një projekt jo vetëm i Bankës së Shqipërisë, por një projekt ku do të synohet të punohet në grup. Palë kryesore do të jetë Ministria e Financave, ndërsa mbështetëse do të jetë Banka e Shqipërisë dhe bankat tregtare.

Ne nuk po punojnë vetëm për ndryshime apo përshtatje në tregun primar, por po shohim mënyra për të sjellë përmirësime edhe në tregun sekondar. Objektivi kryesor i të gjithë projektit është që të kemi një treg të zhvilluar, ku titujt të jenë të tregtueshëm gjatë gjithë kohës dhe të jenë instrumenta likuide në kuptimin e plotë të fjalës. Kjo do të kërkojë edhe ndryshimin e konceptit të bankave tregtare, për të mos qenë thjesht investitorë në këto tituj (letrat e borxhit të qeverisë) por edhe në administrues të tyre.

Kjo do të thotë që tutujt të mos blihen dhe të mbahen deri në maturim, por të tregtohen sipas nevojave apo pritshmërive që investitorët kanë, në funksion edhe të pritshmërive të tyre për kursin e ardhshëm të politikës monetare dhe fiskale. Ne mendojmë që të gjitha palët e interesit do të përfitonin nga këto ndryshime.

Ministria e Financave do të përfitonte nga krijimi i kushteve për të pasur një bazë më të gjerë investitorësh në treg. Deri tani, tregu dominohet nga bankat dhe individët, por do të ketë edhe investitorë të tjerë të gatshëm për të blerë dhe tregtuar tituj më likuide dhe që, në një fazë të dytë, do të ndihmojë në zhvillimin e tregut sekondar.

Duke qenë tregu më likuid, Ministria e Financave do të minimizojë koston e rinovimit të borxhit, do të ketë një rrezik likuiditeti më të ulët, një kurbë të yield-eve më të sheshtë e rrjedhimisht kosto më të ulët financimi. Aktualisht, ka diferenca të mëdha në yield-et mes titujve afatshkurtër dhe atyre afatgjatë, çka ndër të tjera vjen edhe si rezultat i faktit që këto tituj nuk janë likuide.

Edhe sistemi bankar do të përfitojë nga të pasurit e disa aseteve më likuide ndërkohë që kurba e këtyre yield-eve do të mund të përdoret si referencë edhe për instrumenta të tjerë me të ardhura fikse, për kredinë apo, në rastin e bursës, edhe për titujt e korporatave.

Individët apo edhe investitorët e tjerë nuk do t’i blejnë më këto tituj thjesht  për ti mbajtur deri në maturim, por si tituj të cilat ata kanë mundësi reale për t’i administruar dmth që mund ti shesin e riblejnë në çdo kohë, në tregun sekondar.

Zhvillimi i tregut sekondar i shërben edhe Bankës së Shqipërisë, sepse e ndihmon të zbatojë më mirë politikën e saj monetare. Duke patur një treg likuid, Banka e Shqipërisë do të mund të lexojë më mirë edhe pritshmëritë e investitorëve për normat e interesit.

Sipas mundësive që po shqyrtoni, si do të bëhet pjesëmarrja e individëve në ankandet e bonove dhe obligacioneve?

Ne nuk kemi menduar t’iu heqim individëve mundësinë për të investuar në këto tituj. Ajo që po diskutojmë është vendi dhe mënyrat e investimit. Individit mund t’i krijohet mundësia për të marrë pjesë në tregun primar apo sekondar edhe nga shtëpia.

Këtu kam parasysh shërbimet përmes internetit që mund të ofrohen në një të ardhme nga Ministria e Financave apo bankat tregtare, duke minimizuar procedurat burokratike të pjesëmarrjes. Pra, ne nuk duam të përjashtojmë individët nga tregu primar.

Atyre iu krijohet një alternativë apo mundësi tjetër për të rritur kursimet dhe për të pasur norma më të larta kthimi nga investimi. Por, duke ndërtuar një treg sekondar likuid, edhe individët mund të kenë interes që edhe ata të marrin pjesë në ankandet e titujve afatgjatë dhe ti tregtojnë këto tituj në çdo rast që mund të kenë nevojë për likuiditet.

Në mënyrë më të thjeshtë, çfarë do të ndryshojë nga këndvështrimi i një investitori të zakonshëm?

Nuk do të ndryshojë asgjë në drejtim të lehtësisë dhe mundësisë për të blerë këto tituj. Siç thashë, jemi akoma në fazë diskutimi dhe ende nuk ka një vendimmarrje përfundimtare. Por, llogjika do të jetë lehtësimi i pjesëmarrjes së individëve në tregun e titujve të qeverisë.

Këtu nuk ka shumë rëndësi vendi ku bëhet kjo, sepse për individin e rëndësishme është çfarë aseti blen dhe çfarë përfitimi siguron. Në thelb, ne duam që individët të kenë mundësi të investojnë në tituj me kthim më të lartë dhe mundësisht me likuiditet më të lartë.

Çfarë do të ndryshojë në rolin e Bankës së Shqipërisë si pjesëmarrëse në treg?

Du ate thkesoj që portofoli që mban Banka e Shqipërisë nuk është në funksion të financimit të nevojave të Ministrisë së Financave, por është në funksion të zbatimit të politikës të saj monetare . Ky instrument rregullon nivelin e mungesës së likuiditetit në lek në sistemin bankar, me qëllim që norma bazë e interesit të përcillet në bilancin e bankave të nivelit të dytë.

Thënë këtë , ne duam që sistemi bankar të ketë një lloj mungese likuiditeti në lek dhe këtë mungesë ta sigurojë nëpërmjet financimit nga Banka e Shqipërisë, me normën bazë të interesit, duke u bërë kështu edhe pjesë reale e pasivit të bankave tregtare.

Nëse mungesa rritet shumë, ne shtojmë portofolin e titujve për të mbajtur mungesën e  likuiditetit në nivelin që ne synojmë; nëse mungesa bie, ne ulim portofolin e titujve që ta rrisim mungesën në nivelin e synuar.

Për sa i përket vendit ku do të marrim pjesë, nuk besoj se kjo është shumë e rëndësishme. Për momentin, ne marrim pjesë në tregun primar, sepse ai sekondar nuk është i zhvilluar. Kur tregu sekondar të zhvillohet, një pjesë e veprimeve, edhe pse jo tërësia e portofolit, mund të riinvestohet në këtë treg, ndërkohë niveli i tij do të vazhdojë të jetë në funksion të likuiditetit në treg.

Ju përmendët si një nga objektivat kryesorë për të ulur hendekun që ekziston mes yield-eve me maturitete të ndryshëm. Si mund të arrihet kjo?

Kjo mund të arrihet duke rritur interesin e investitorëve për të blerë tituj me maturim afatgjatë. Tani pjesëmarrësit nuk kanë shumë interes për një titull me afat 10-vjeçar, sepse nuk ekziston mundësia për ta tregtuar dhe likuiduar në rast nevoje. Nëse tregu sekondar bëhet likuid, investitori do të ketë më shumë interes për të blerë titull 10-vjeçar dhe ta shesë në çdo moment që mund të ketë nevojë. Por, duke menduar të gjithë në të njëjtën mënyrë, kjo do të rrisë kërkesën për tituj afatgjatë dhe do të ushtronte trysni për uljen e yield-eve të këtyre titujve. Kuptohet që kjo nuk bëhet me shkop magjik. Kjo bëhet duke rritur nivelin e tregtueshmërisë në tregun sekondar e, si rrjedhojë, mundësisht rritjen e interesit të investitorëve. Këtu kam parasysh jo vetëm të atyre rezidentë.

Pra, në thelb të problemit qëndron mungesa e një tregu dytësor, çka bën që këto letra të mos jenë instrumente likuidë dhe përgjithësisht të mbahen deri në maturim. Kjo kushtëzon ecurinë e yield-eve dhe vendimmarrjen e investitorëve. E gjithë çështja është pse nuk është i zhvilluar tregu sekondar dhe si mund të rritet ky treg?

E para ka të bëjë me bazën e investitorëve. Sot titujt e qeverisë blihen kryesisht nga sistemi bankar, që pak a shumë, ka të njëjtat kërkesa për likuiditet. Nëse në treg hyjnë, dhe ne presim të hyjnë, investitorë të tjerë, që kanë objektiva të tjera investimi, atëherë tregu dytësor mund të zhvillohet.

Të tillë investitorë mund të jenë fondet e investimit nga jashtë, fondet e pensioneve apo kompanitë e sigurimit, që mund të kenë nevoja dhe objektiva të ndryshme investimi/administrimi. Duke krijuar kushtet për të zgjeruar bazën e investitorëve, do të krijohen mundësitë që operatorë të ndryshëm të mendojnë në mënyrë të ndryshme, për produkte të ngjashme. Ajo çka duhet është që dikush të ketë nevojë të blejë dhe dikush tjetër të ketë nevojë të shesë. Nëse të gjithë mendojnë në të njëjtën mënyrë, nuk ka treg. Duhet një bazë e gjerë investitorësh, që të njëjtin titull ta shohin nga këndvështrime të ndryshme.

Në aspektin praktik, sa mund të nxitet tregu sekondar nga licencimi tashmë i një burse të titujve?

Bursa është një hap në drejtimin e duhur. Është një vend ku investitorët e ndryshëm mund të tregtojnë instrumente financiare. Në afatin e gjatë unë bursën e shoh sidomos si një nxitje për tregun e kapitaleve. Këtu kam parasysh titujt afatgjatë të qeverisë, por sidomos të borxhit korporativ dhe të aksioneve. Sidoqoftë, për momentin kjo mund të jetë një lloj parapërgatitje e Bursës për të kaluar në atë që është funksioni i saj i mirëfilltë.

Për momentin, i vetmi instrument i pranishëm në treg dhe i gatshëm për tregtim janë titujt qeveritarë. Në vitin e parë, Bursa është licencuar pikërisht për tregtimin e këtyre titujve. Kjo do të kërkojë edhe një koordinim me Bankën e Shqipërisë, për sa i takon pjesës teknike, përputhshmërisë së platformave të tregtimit. Në ç’fazë jeni dhe kur mendoni se mund t’i ofroni aksesin Bursën në sistemin tuaj të tregtimit të titujve?

Banka e Shqipërisë prej kohësh ka ngritur një infrastrukturë për të mbështetur zhvillimin e tregut. Në vitin 2015 ne ngritëm sistemin AFISaR, që mbështet tregtimin e titujve të qeverisë. Përmes këtij sistemi ne sigurojmë që blerësi i një letre me vlerë të mos ketë rrezikun që të paguajë paratë dhe të mos marrë titullin, ose anasjelltas, që shitësi të japë titullin dhe të mos marrë paratë. Pra, ky sistem garanton lëvizjen e fondeve dhe të pronësisë mbi letrat me vlerë.

Sistemi është i gatshëm për të suportuar rritjen e aktivitetit. Ajo që diskutohet me bursën është që sistemi i bursës të lidhet me sistemin AFISaR, për të patur një lëvizje automatike të informacionit. Termat e referencës janë përfunduar dhe presim që këto terma të zbatohen. Ne mendojmë se lidhja e sistemeve mund të bëhet gjatë muajit tetor apo maksimumi në nëntor, pra, infrastruktura do të jetë gati për të mundësuar këtë lloj tregtimi.

Përfitimet

Ja pse na nevojitet tregu dytësor

Ekspertët e kontraktuar nga Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare kanë paraqitur një analizë të përfitimeve që do të kishte sistemi financiar dhe ekonomia nga të pasurit e një tregu dytësor. Ekspertët e “Cadogan Financial”,” Mark St Giles” dhe “Sally Buxton” në raportin e tyre final që hedh dritë mbi nevojën e rritjes së kapaciteteve mbikëqyrëse të këtij tregu theksojnë ofrimin e një opsioni që rrit sigurinë e investimeve, krijon mundësi të shpejtë për likuiditet, cakton një çmim real për tregun në bazë të mesatares së transaksioneve, por, sidomos ka një diversifikim të instrumenteve financiare.

Sipas tyre, tregu dytësor është një zhvillim i rëndësishëm për çdo lloj vendi, sidomos për një vend me përqendrim të madh të letrave me vlerë të qeverisë, që i mbajnë një numër relativisht i vogël insitucionesh. Kjo ka risk, por ka edhe shumë potencial për shpërblime. Po të kesh një treg dytësor, atëherë ka disa gjëra që zgjidhen. Së pari, është problemi i vlerësimit. Çmimi i tregut do të ishte vërtet rezultat i transaksioneve të shumta, transaksione në shitje dhe blerje, duke krijuar një çmim në ekuilibër. Kjo nuk bëhet nëse nuk ke transaksione, prandaj të duhet një treg ku të bësh këtë. Aktualisht, vetëm me tregun primar çmimi nuk është real dhe në shumë raste edhe i paragjykuar.

Një tjetër çështje që ngrenë ekspertët lidhet me likuiditetin. Investitorët në shumë raste për hir të nevojave mund të detyrohen të shesin investimin që kanë bërë, përfshirë këtu blerjen e letrave me vlerë. Me tregun primar, mundësia më e mirë që ke është të presësh, me tregun sekondar mund të kthesh menjëherë investimin në para dhe anasjalltas. E ndërsa dëgjojmë nga raportet se rritja tek fondet e investimeve është dinamike, apo tek ato të pensioneve më modeste, duhet të parashikosh që nëse  kërkon që të zgjerosh fondet, duhet të ofrosh mundësinë e më shumë opsioneve se ku duhet të shkojnë këto para, që nesër do prodhojnë kthimin e imponuar nga marrëveshja me klientin.

Me rritjen e fondeve të pensioneve,  fondeve të investimeve, me krijimin e fondeve të reja dhe llojeve të reja të fondeve të investimit, do të duhet të ketë më shumë lloj invesimesh, jo vetëm obligacione shtetërore. Obligacionet e shtetit janë baza e çdo tregu, por edhe obligacione tregtare, dëftesa tregtare, letra me vlerë të shoqërive tregtare, u japin mundësi investitorëve institucionalë, atyre individualë dhe fondeve, që të investojnë në mënyrë afatgjatë.

Aksionet janë një opsion shumë i mirë i përfshirjes në lojë. Madje, për fondet e pensioneve, duhet një horizont kohor 30-vjeçar ku nuk e parashikon dot ç’do të vijë, ndaj zgjidhja që ke është që të investosh në asete të blera dhe kthimi i të cilave do të rritet më shumë se inflacioni i asaj periudhe. Në këndvështrimin e ekspertëve, ato asete që e kanë provuar veten se kanë kthim shumë të mirë në çdo kohë, por sidomos në afatin e gjatë, janë blerja e aksioneve dhe pasuritë e patundshme. Pra, fondeve të pensioneve u duhen shumë aksionet dhe kjo është arsyeja pse institucionet kur kërkojnë rritje të fondeve, duhet të bëjnë paralelisht përpjekjet për të zgjeruar mundësitë e investimit, sepse e kundërta do të ishte fatale, duke mos iu siguruar atyre përqindjen e nevojshme të kthimit për të mbijetuar në treg.

Përfitimet

Borxhi, tregu dominohet nga bankat

Po të shohim strukturën e mbajtësve të borxhit të brendshëm të qeverisë shqiptare, mund të kuptojmë pse për titujt qeveritarë tregu sekondar pothuajse nuk ekziston. Në mesin e këtij viti, tregu dominohej nga bankat, që mbanin afro 61% të totalit, ndërsa institucionet e tjera financiare (kryesisht fondet e investimit), mbanin rreth 14%. Bankat dhe fondet e investimit, për momentin, nuk kanë nevoja të mëdha për likuiditet.

Ato i blejnë titujt për t’i mbajtur deri në maturim dhe për të përfituar yield-et. Investitorët e tjerë institucionalë kanë një peshë të papërfillshme në treg. Për shembull, fondet e pensionit kanë një portofol investimesh në bono dhe obligacione prej më pak se 1.3 miliardë lekësh, kjo për shkak të përmasave shumë të vogla të tyre. Kompanitë e sigurimit, të marra së bashku, kanë një portofol prej rreth 4 miliardë lekësh. Nga tetë kompani të sigurimit të “jo-jetës“, vetëm katër prej tyre investojnë në tituj të borxhit qeveritar. Në tregjet e tjera, fondet e pensioneve dhe kompanitë e sigurimit janë aktorë shumë të fuqishëm të tregjeve financiare, ndërsa në Shqipëri kjo nuk ndodh, sepse këto sipërmarrje kanë përmasa modeste.

Kjo bazë e kufizuar investitorësh është një nga shkaqet kryesore pse tregu dytësor i titujve në Shqipëri është i pazhvilluar. Individët gjatë viteve të fundit kanë shfaqur një interes në rritje për të blerë letra borxhi qeveritar dhe pjesa e tyre ka arritur në rreth 15% të totalit. Por, për shkak të kulturës së kufizuar financiare, përgjithësisht individët i shohin këto letra si një investim përfundimtar që mbahet deri në maturim, i ngjashëm me depozitën bankare.

Kjo strukturë tregu i frenon potencialet e zhvillimit të tregut sekondar. Disa investitorë nuk kanë shumë nevojë për t’i tregtuar titujt, ndërsa disa të tjerë nuk kanë kulturën dhe shprehitë për ta bërë këtë. Por, një treg sekondar funksional përveçse do ta rriste dhe do ta zgjeronte tregun financiar në vend, ka një rëndësi thelbësore edhe në kuptimin e stabilitetit financiar. Në një skenar hipotetik stresi, likuiditeti për sistemin bankar apo fondet e investimet, ato do të kishin nevojë të shisnin një pjesë të letrave të borxhit për të përballuar kërkesat për tërheqje. Në mungesë të një tregu sekondar, shitja e këtyre aseteve mund të rezultojë e vështirë. Ndaj, ndërtimi i një tregu të mirëfilltë sekondar është i rëndësishëm edhe në këtë këndvështrim.

Ersuin Shehu/SCAN Magazine

*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.