“Arti” i të drejtës! Njohja dhe rëndësia e mbrojtjes së pronësisë intelektuale

Pronësia intelektuale, konsiderohet sot si një nga disiplinat sa enigmatike, ashtu edhe luks të së drejtës. Në vendet perëndimore, përqasja ndaj saj vjen në një pikëpamje më mendjehapur, por në Shqipëri nuk jemi shumë të rrahur me këtë fushë, kjo mbase për shkak të mungesës së informacionit apo indiferentizmit të secilit prej nesh në njohjen më shumë të kësaj disipline. Pronësinë intelektuale (PI) do ta konsideroja si “arti” i së drejtës, sepse i referohet pronës si rrjedhojë e krijimit të mendjes njerëzore, mbrojtjes së këtij krijimi si dhe të të drejtave ekonomike dhe morale që i përkasin krijuesit. PI-ja është një aset intelektual dhe, në ndryshim nga prona e prekshme, ajo buron nga intelekti dhe imagjinata, nëpërmjet së cilës krijuesi apo shpikësi merr kredite dhe gjeneron të ardhura.

Konceptet kryesore të pronësisë intelektuale

Praktikisht, PI-ja përfshin dy ndarje kryesore: Copyright (e përkthyer “E Drejtë Autori”) dhe Pronësi Industriale. Koncepti i parë, “Copyright” i cili fjalë për fjalë përkthehet “e drejta për të bërë kopje”, mbron autorësinë e veprave letrare, muzikore, teatrale, fotografike, arkitekturore, piktureske, programeve kompjuterike…etj. Pra, në momentin e krijimit të librit, autorit i njihet e drejta eskluzive për t’i bërë kopje dhe për ta riprodhuar atë, duke nxjerrë prej këtij krijimi përfitime eknomike. Në formë të shkruar, kjo e drejtë shoqërohet edhe nga simboli “©” i cili nënkupton së të drejtën për riprodhim, shpërndarje ose bërje publike të krijimit i përket vetëm autorit të librit (në rastin konkret) ose individit apo subjektit të autorizuar prej tij. Pjesa tjetër e PI-së, Pronësia Industriale mbron shpikje apo ide të zbatueshme në industri dhe sigurohet që këto shpikje të përcillen te konsumatori në atë mënyrë që të dallohen nga shpikjet/idetë e dikujt tjetër, duke i dhënë konsumatorit të dhëna rreth produktit/shërbimit, cilësisë së tij, origjinës…etj.

P.sh. markat tregtare, apo siç i referohemi ndryshe me emrin “brand”, përbëhen nga forma logosh, shenjash, ngjyra, fjalë, tinguj, aroma apo kombinimi i të gjithë këtyre elementëve të cilat i bashkëlidhen një produkti dhe asociohen me të. Në këtë mënyrë, produkti veçohet nga të tjerët dhe marka i jep atij një identitet të mëvetshëm. Logoja përbën atë që në gjuhën tregtare dhe ligjore ne e quajmë Markë Tregtare. Kjo sepse (përveç atributeve ligjore që ajo ka), marka ndër të tjera, është edhe objekt tregtie, duke qenë se prej saj mund të nxirren përfitime ekonomike, të shitet, transferohet, licensohet…etj. Në formát të shkruar, marka shpesh shoqërohet nga shkurtimi ™ (Trademark) ose “ ®” (Registered). Të dyja këto iniciale përdoren për t’i përcjellë konsumatorit informacionin se marka e këtij produkti i përket një pronari të caktuar.

Duhet të kuptojmë që markat tregare nuk përdoren vetëm për produkte, por edhe për shërbime, ndryshe të referuara si Marka Shërbimi. Forma tjetër e të PI-së është Dizenjo Industriale, e cila lidhet me pamjen e jashtme të një produkti, qoftë ky 2 ose 3 dimensional duke paraqitur veçoritë estetike të tij psh: vijat, ornamentet, ngjyrat, kombinimin e tyre, stili ..etj. Nga forma ose kombinimi i shumë elementeve estetike, produkti arrin të tërheqë vëmendjen tonë duke e dalluar nga produktet e tjera. Një kategori po aq e rëndësishme e Pronësisë Industriale është Patenta e cila lidhet me një proces kimik apo teknologjik dhe i jep zgjidhje një problemi të caktuar duke e përmirësuar atë apo duke sjellë risi. S’duhet të lëmë pa përmendur dhe Treguesit Gjeografikë që përbëjnjë shenja të vendosura mbi një produkt për të treguar zonën, mënyrën e përdorimit të produktit, veçoritë gjeografike të vendit ku është prodhuar produkti…etj.

Si shkelet pronësia intelektuale në Shqipëri

Në Shqipëri ndodhin rëndom shkelje të të drejtave që i përkasin autorëve apo pronarëve të këtyre krijimeve. Kjo për faktin se mungesa e informacionit lidhur me rëndësinë e aseteve intelektuale dhe mbrojtjen e tyre, automatikisht cënon të drejtat që u përkasin krijuesve. Fenomemi më i përhapur i shkeljes së të drejtave të autorit është për shembull fotokopjimi i librave mësimorë dhe nxjerrja e përfitimeve ekonomike nga subjekti që ofron shërbimin e fotokopjimit. Ndërsa, në rangun e pronësisë industriale, shkelja reflektohet në tregtimin e produkteve të falsifikuara apo nxjerrja e tyre nën një markë të ngjashme apo të njëjtë me produktet origjinale. Në këtë mënyrë, pronari i mallrave të falsifikuar merr përftime të menjëhershme dhe të padrejta duke shkelur mbrojtjen e konsumatorit dhe konkurencën e ndershme dhe të lirë në treg.

Shkelje të tilla ekzistojnë kudo dhe eliminimi totalisht i tyre do të ishte i pamundur. Megjithatë, në rang shtetëror dhe individual mund të merren masa për minimizimin e tyre. Në vendet e zvhilluara të Europës apo SHBA, baza ligjore është tepër e strukturuar, sikurse edhe në Shqipëri, legjislacioni ka ardhur duke u përmirësuar me zhvillimin e biznesit dhe mbrojtjes së aseteve të tij. Gjithashtu, Shqipëria ka aderuar në konventa të ndryshme ndërkombëtare, si psh. Organizata Ndërkombëtare e Mbrojtjes së Pronësisë Intelektuale, nëpërmjet së cilës krijimet apo shpikjet e regjistruara në Shqipëri mund të shtrihen përtej kufijve shqiptarë duke u njohur ndërkombëtarisht, sikurse dhe anasjelltas, shpikjet e regjistruara përtej kufijve shqiptarë mund të shtrihen dhe brenda tyre.

Ndaj, masa e parë drejt mbrojtjes është regjistrimi i pronës intelektuale pranë institucioneve shtetërore., si psh. Zyra Shqiptare e të Drejtave të Autorit apo Drejtoria e Përgjithshme e Pronësisë Intelektuale. Regjistrimi mund të bëhet nga vetë krijuesi ose një përfaqësues i autorizuar, i cili njeh më nga afër procedurat në varësi të disiplinës së PI-së. Regjistrimi përforcon autorësinë dhe mbron të drejtat ligjore të krijuesit në rast se aseti i tij intelektual cënohet nga një subjekt tjetër. Në vijim të regjistrimit, masat e tjera lidhen me inspektimin e produkteve të falsifikuara në kufirin doganor shqiptar, mbikëqyrja në tregun e brendshëm lidhur me këto produkte si dhe kërkimi i të drejtava morale dhe dëmshpërblimet monetare në rrugë gjyqësore.

Elida Dode/SCAN Magazine

*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.