Dilema e gjatë mes euros dhe lekut! Sa është shkalla e përdorimit të euros në ekonominë shqiptare dhe cilat janë shkaqet e euroizimit të lartë?

Prej 25 vjetësh, për shqiptarët Europa është aspirata dhe maja për t’u arritur. Nëse integrimi politik, ekonomik dhe social ka qenë një kalvar i gjatë, që do të vazhdojë për vite akoma, është një pjesë e Europës që shqiptarët po e mbajnë në pëllëmbë të dorës prej vitesh. Ajo është monedha e përbashkët europiane. Në fakt, dollarizimi apo euroizimi nuk është një fenomen i pazokontë për ekonomi të dobëta dhe që vuajnë për të gjetur një stabilitet afatgjatë.

Në Ballkanin Perëndimor, vendet me nivelin më të lartë të euroizimit janë Serbia, Bosnja dhe Shqipëria, e matur kjo sidomos sipas peshës së aktiveve dhe pasiveve në euro, në bilancet e sistemeve financiare. Deri në vitin 2002, në ekonominë shqiptare kishte një përdorim të gjerë të markës, liretës, sterlinës dhe sidomos dollarit amerikan. Që nga fillimi i vitit 2002, kur euro u hodh në qarkullim, monedha e përbashkët u vendos në ekonominë shqiptare me një prani imponuese. Faktorët ishin të shumtë dhe në shumicën e tyre të qartë. Zona euro ka qenë dhe mbetet partneri kryesor tregtar i Shqipërisë. Vendet që përdorin këtë monedhë janë burimi kryesor i dërgesave të emigrantëve që jetojnë dhe punojnë jashtë Shqipërisë. Zona euro është origjina e shumicës së investitorëve të huaj strategjikë në Shqipëri.

Më specifikisht, shumë prej aktorëve të rëndësishëm të sistemit financiar të vendit vijnë nga zona euro, çka e ka bërë më të lehtë aksesin në linjat e financimit në monedhën europiane. Në fund të fundit, euro erdhi me autoritetin e monedhës së zonës më të fuqishme ekonomike dhe politike në Europë, një ndër më të rëndësishmet në botë. Aksesi i lartë te euro dhe besimi akoma më i lartë i publikut në monedhën europiane bëri atë që euro të ishte një monedhë paralele në ekonominë shqiptare. Kredia bankare merrej (dhe ende merret) në euro, për të përfituar nga normat më të ulëta të interesit.

Çmimet e pasurive të paluajtshme, në shumicën dërrmuese, janë të kuotuara në euro, por jo vetëm: në euro shiten makinat, qofshin të reja apo të përdorura; në euro paguhen tarifat e arsimit universitar; madje, shpeshherë edhe rryshfetet për funksionarët jepen në euro. Nëse euroizimi i lartë i ekonomisë shqiptare është, në një masë të madhe, i kuptueshëm, në shumë aspekte ai nuk është normal dhe pa rreziqe për ekonominë shqiptare.

Euroizimi, një dekadë më parë vlerësohej në 45%

Studimet gjithëpërfshirëse për shkallën totale të përdorimit të euros në ekonominë shqiptare janë të pakta. Në vitin 2006, tre ekspertë të sistemit financiar, Erjon Luçi (në atë kohë drejtonte departamentin e Kërkimeve në Bankën e Shqipërisë), Marta Muço dhe Elvira Sojli përgatitën një studim të titulluar: “Euroizimi në Shqipëri, nga spontan në konsensual”, që synonte të maste dhe analizonte shkallën e përdorimit të euros në ekonominë shqiptare.

Studimi arriti në përfundimin se euro përbënte të paktën 45% të parasë totale në qarkullim. Megjithatë, autorët vlerësonin se, me gjasa, shkalla e euroizimit të ekonomisë mund të ishte edhe më e lartë. Duke ndjekur ciklin e zhvillimit të ekonomisë shqiptare në dekadën e fundit, gjasat janë që shkalla e euroizimit të jetë rritur më tej. Volumet e eksporteve dhe investimeve të huaja janë rritur, kreditimi në monedhën europiane lulëzoi të paktën deri në vitin 2009, ndërsa kryerja e pagesave në euro ka ardhur duke u zgjeruar në shumë sektorë të ekonomisë.

Një nga treguesit e tërhtortë të matjes së euroizimit është pesha e euros kundrejt totalit të depozitave bankare. 10 vjet më parë ky raporti ishte rreth 30%, ndërsa sot ka arritur mbi 50%. Në fakt, duke pranuar rreziqet e një regjimi të dyfishtë valutor, ku leku dhe euro përdoren në mënyrë paralele, studimi vë në dukje se euroizimi është deri diku i kuptueshëm për kompanitë që kanë aktivitet biznesi me jashtë, por, në ekonominë shqiptare ekzistojnë shumë transaksione dhe kontrata që kuotohen në euro thjesht për arsye spekulative. Autorët sugjerojnë që këto veprime duhen shmangur, për të minimizuar rreziqet e euroizimit.

Madje, masat për të ulur pjesën spekulative të euroizimit mund të mos jenë shumë të ndryshme nga ato që synojnë të reduktojnë përdorimin e parasë cash në ekonomi. Shembuj të masave të tilla mund të jenë detyrimi i kryerjes në monedhën vendase të transaksioneve të brendshme, sidomos për mallrat e qëndrueshëm dhe për kontratat afatgjata. Megjithatë, në dilemën mes një ekonomie të euros dhe lekut, autorët e studimit anojnë nga gjetja e një zgjidhjeje për euroizim konsensual të ekonomisë, që do të nënkuptonte një përdorim të euros si valutë e vetme, para anëtarësimit zyrtar në zonën monetare europiane.

Thellohet euroizimi i depozitave 

Është pak të thuhet që sistemi bankar është i euroizuar: sipas të dhënave më të fundit të Bankës së Shqipërisë, aktivet në valutë të huaj përbëjnë rreth 58% të totalit të aktiveve të sistemit. Rreth 60% e kredisë është në monedhë të huaj, ndërsa afërsisht një e treta e portofolit total është e ekspozuar ndaj rrezikut të kursit të këmbimit. Depozitat në valutë të huaj përbëjnë mbi 52% të totalit të depozitave të publikut në sistemin bankar.

Duke parë këto statistika, duket qartë se leku është në minorancë kundrejt valutave të huaja (kryesisht euros), për sa i takon përdorimit në sistemin bankar dhe financiar të vendit. Ky është një fenomen që Banka e Shqipërisë është përpjekur ta kufizojë prej vitesh. Për hir të së vërtetës, disa rezultate ka pasur. Para krizës së vitit 2008, kredia në valutë të huaj, sidomos euro, përbënte mbi 72% të totalit, ndërsa sot ka zbritur në rreth 60%. Banka e Shqipërisë ndërhyri në vitin 2008 në rregulloren për mjaftueshmërinë e kapitalit, duke rritur koeficientët e ponderimit për kredinë e ekspozuar ndaj rrezikut të kursit të këmbimit (ku monedha e kredisë është e ndryshme nga ajo në të cilën huamarrësi përfiton të ardhurat e tij). Në thelb, kjo ndërhyrje kërkonte nga bankat mbulim më të lartë me kapital për kreditimin në valutë, duke synuar ta bënte atë më pak tërehqës për bankat. Megjithatë, më shumë se ky rregullim, efekt në uljen e kredisë në euro patën zhvillimet e viteve të krizës.

Bankat e grupeve të eurozonës humbën aksesin në linjat e lira të financimit nga bankat mëmë, duke ulur diponibilitetin e tyre për të kredituar në valutë. Gjithashtu, cikli ulës i normave të interesit të lekut i ngushtoi ndjeshëm diferencat e interesave mes dy valutave. Por, sidoqoftë euro vazhdon të jetë mbizotërues në strukturën e aktiveve dhe kredisë në veçanti. Nga ana tjetër, një fenomen i papritur në vitet e fundit ishte rritja e ndjeshme e peshës së depozitave në valutë. Ato tashmë përbëjnë mbi 52% të vlerës së depozitave bankare të publikut. Besohet se rritja e depozitave në euro ka ardhur sidomos falë prurjeve të investimeve të huaja, megjithëse një faktor tjetër që mund të ketë pasur peshë është tregtia e paligjshme e kanabisit jashtë vendit.

Në këto kushte, Banka e Shqipërisë po kërkon mënyra për të ulur peshën e euros në bilancet e bankave, përmes disa masave rregullatore. Megjithatë, euroizimi i lartë është një fenomen që duhet analizuar dhe adresuar së pari në ekonominë reale.

Jo euros në pagesat e brendshme

Spiro Brumbulli, ekspert i sistemit bankar dhe sekretar i Shoqatës Shqiptare të Bankave, thotë se një kufizim i përdorimit të euros në transaksionet e brendshme mund të jetë një masë që do të ndihmonte në uljen e rreziqeve të lidhura me luhatjet e kursin e këmbimit.

“Njerëzit janë mësuar me përdorimin e dy monedhave, edhe në vendimmarrjen që lidhet me mbrojtjen e pozicioneve të tyre të rrezikut. Unë mendoj se mund të ndërmerren disa masa kufizuese për kontratat e ndryshme të shitblerjes që lidhen brenda vendit, me qëllim që të përdoret monedha vendase. Për shembull, nuk ka asnjë arsye pse apartamentet të shiten në monedhë të huaj. Kjo do të rriste qarkullimin e lekut dhe do të mundësonte një përcjellje më të mirë të efekteve të politikës monetare,” thotë z.Brumbulli.

Megjithatë, sipas tij, do të jetë e vështirë që të arrihet një reduktim drastik i përdorimit të euros në ekonominë shqiptare, për shkak të marrëdhënieve komplekse ekonomike e tregtare me eurozonën.

“Unë e kuptoj shqetësimin e Bankës së Shqipërisë, ai autoritet përgjegjës për politikën monetare. Shkalla e lartë e përdorimit të euros bën që politika monetare të mos arrijë të përcillet më së miri. Duhet thënë se disa nga masat e marra për të ulur kreditimin në monedhë të huaj kanë dhënë efekte dhe leku ka fituar terren në vitet e fundit. Pra, ka instrumenta për të mund ta zbutur përdorimin e euros në ekonomi; megjithatë, unë nuk mendoj se do të jetë e mundur që ne ta minimizojmë përdorimin e euros, për sa kohë që kemi një varësi të lartë ekonomike kundrejt zonës euro,” shprehet ai.

Pse ekonomitë euroizohen?

Fenomeni i euroizimit/ dollarizimit është një çështje që ka qenë shpesh objekt studimesh dhe analizash nga institucionet e specializuara ekonomike dhe financiare. Studimet kanë identifikuar një numër faktorësh që çojnë në përdorimin e gjerë të një monedhe të dytë në ekonomi, monedhë që zakonisht është një nga valutat e forta botërore, kryesisht euro apo dollari amerikan. Në faktorët e krahut të kërkesës, përvoja ka treguar se më i rëndësishmi ka qenë mungesa e stabilitetit makroekonomik dhe inflacioni i lartë. Në vendet e kërcënuara nga hiperinflacioni, agjentët ekonomikë priren të gjejnë strehë te një monedhë e fortë, për të mbrojtur vlerën e aseteve të tyre financiare. Ky fenomen është vërejtur sidomos në vendet e Amerikës Latine dhe ka sjellë nivele të larta dollarizimi në disa prej tyre.

Presionet inflacioniste, veç të tjerash, sjellin edhe diferenca në normat e interesit, duke bërë që këto norma në monedhën vendase të jenë shumë të larta se për euron apo për dollarin. Diferenca në normat e interesit ka ndikuar ndjeshëm në peshën e lartë të kreditimit në valutë në rajonin tonë, sidomos në Serbi, por edhe në Shqipëri. Në krahun e ofertës, pikërisht lidhjet e forta me ekonominë e Eurozonës sjellin premisa shtesë euroizimi. Oferta e lartë e bankave për të kredituar në euro është një faktor që ka ndikuar ndjeshëm në rritjen e euroizimit në shumë vende të Europës Qendrore dhe Lindore.

Përvoja të suksesshme anti-dollarizim

Praktika botërore ka dhënë shembuj të suksesshëm të përpjekjeve për uljen e dollarizimit në ekonomi. Shembuj të tillë janë Izraeli, Polonia apo Peruja. Strategjia kundër dollarizimit në këto vende ka ndërthurrur ndërhyrje në politikat fiskale, ato monetare dhe prudenciale, por edhe në zhvillimin e tregjeve të kapitalit në monedhën vendase. Politikat fiskale janë shtirë kryesisht në uljen e deficitit buxhetor dhe displinimin e rreptë të shpenzimeve, ashtu si edhe në rritjen e huamarrjes publike në monedhën vendase.

Politikat monetare kanë targetuar inflacionin, duke u përpjekur paralelisht të zbusin luhatjet e forta në kursin e këmbimit valutor, përmes ndërhyrjeve të bankës Qendrore. Deri këtu, analogjitë me Shqipërinë janë të pakta, duke qenë se prej vitesh ekonomia shqiptare ndodhet në kushtet e një inflacioni të targetuar dhe të kontrolluar përgjithësisht me sukses. Masat e tjera kanë përfshirë edhe ndërhyrje në sistemin financiar, duke rritur kostot e kreditimit dhe të mbajtjes së depozitave në euro. Masa të tilla, si kërkesat më të larta për kapital për kreditimin në valutë të huaj, diferencat në normat e remunerimit të rezervave apo kërkesat më të larta likuiditeti në valutë janë të praktika të ndjekura në shumicën e reasteve dhe që janë adoptuar apo priten të ndiqen edhe Banka e Shqipërisë. Në disa raste, si izrael, ka pasur edhe shtrëngime më drastike, si për shembull ndalimi i hapjes së depozitave me afat të shkurtër maturimi në dollarë.

Në rastin e Perusë, ligji për mbrojtjen e konsumatorëve i detyronte tregtarët t’i kuotonin dhe afishonin çmimet vetëm në monedhën vendase, për t’i prerë rrugë përdorimit spekulativ të dollarit në transaksionet e brendshme tregtare. Sipas një studimi për Bankën Qendrore Europiane, të përgatitur nga eksperti i Bundesbank, Ulrich Windischbauer, faktori më përcaktues uljen e dollarizimit/euroizimit të ekonomisë është stabiliteti makroekonomik dhe ngritja e institucioneve të besueshme, ku një rol thelbësor ka pavarësia e Bankës Qendrore dhe aftësia e saj për të mbajtur nën kontroll inflacionin dhe pritshmëritë rreth tij në të ardhmen. Politikat për uljen e inflacionit dhe mbiçmimin e monedhës vendase në kursin e këmbimit valutor gjithashtu mund të jenë të efektshme për të rritur atraktivitetin e monedhës vendase për publikun.

Sipas studimit, vendet me një regjim të fiksuar të kursit të këmbimit valutor kanë pasur rezultate më të mira në përpjekjet për de-dollarizim/euroizim, kryesisht për shkak të efektit psikologjik te publiku se monedha vendase është e mbrojtur nga luhatjet e forta të tregut.

Ersuin Shehu/SCAN Magazine

*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.