E majta dhe e djathta, dy “armiqtë” kanë të përbashkëta që duhet t’i shfrytëzojnë për rrugëtimin drejt një realiteti më të mirë – SCAN MAGAZINE
Sjellë në shqip nga Dosti Banushi
Shkrim nga Akiva Malamet, studiues i politikave ekonomike
Liberalët dhe të majtët shpesh e shohin veten si anë të ndryshme të politikës. Liberalët e orientuar nga tregu identifikohen me kauzën e lirisë, ndërsa e majta socialiste tenton drejt idealit të barazisë. Sidoqoftë, ekzistojnë shumë më tepër të përbashkëta midis tyre sesa duket. Të dy, liberalët dhe të majtët janë kundërshtarë të pushtetit dhe abuzimeve të tij, qoftë kjo e parë nga prizmi i lirisë apo nga prizmi i barazisë.
Sidoqoftë, ekziston një pikë e rëndësishme ndarjeje midis këtyre kampeve, ajo mbi natyrën e institucioneve sociale dhe mënyrën e funksionimit të tyre. Është ky ndryshim, midis të tjerëve, që i ndan vërtet liberalët dhe të majtët socialistë.
Mendimi libertarian dhe ai liberal fillon zakonisht me një përkushtim të fortë ndaj lirisë dhe sovranitetit të vetë individit, si qendër morali. Libertarianët argumentojnë se çdo person ka pronësi të qenësishme mbi trupin e vet. Kjo pronësi i jep të drejtën çdo individi për të vepruar ashtu siç dëshiron, me kusht që veprimet e tija të mos shkelin të drejtat e të tjerëve, dhe ndërveprimet të jenë gjithmonë konsensuale. Libertarianët gjithashtu argumentojnë se duhet maksimizuar aftësia e secilit person për të zgjedhur dhe drejtuar jetën e vet. Ata argumentojnë se arritja e rezultateve të mira (ose maksimizimi i mirëqenies) kërkon përparimin e aftësive të secilit person për të bërë zgjedhje të pavarura. Të dy kampet mendojnë se njerëzit duhet të lejohen të veprojnë pa ndërhyrje, dhe se shtrëngimi apo forca fizike janë gabime të rënda morale.
Liberalizmi (nga i cili buron libertarianizmi) fillon me kritikën ndaj monarkisë në shkrimet e John Locke, ku u mbrojt fjala e lirë dhe toleranca fetare. Liberalët kanë qenë kritikë të përndjekjes fetare dhe feudalizmit, abuzionistëve, mbështetës të tregtisë së lirë dhe pronës private, dhe kritikë të ashpër të imperializmit dhe kolonializmit. Të gjitha këto përpjekje kanë qenë sulme të qarta ndaj një ideje që tani kritikohet kryesisht nga e majta: privilegjet që disa palë i mbajnë mbi të tjerët.
Traditat e së majtës dhe të socializmit kanë një trashëgimi të ngjashme, duke evoluar nga liberalizmi si një kritikë radikale egalitare e prindit të saj ideologjik. Ata e bëjnë këtë kryesisht duke u vërvitur rreth ekonomisë, por gjithashtu kanë qenë kritikë ndaj versioneve të liberalizmit që mbrojnë imperializmin ose kufizimet në të drejtat e grave dhe minoriteteve. Shumë konceptime të së majtës dhe të socializmit për barazinë janë pa dyshim përpjekje për zgjerimin e lirisë duke çmontuar hierarkitë dhe duke rritur autonominë individuale. Kjo pikë e përbashkët u gjet nga llambadari libertarian Murray Rothbard në esenë e tij “E majta dhe e djathta: perspektivat për liri”. Rothbard thekson se të majtët dhe liberalët ndajnë një rezistencë historike ndaj monarkisë dhe feudalizmit, dhe avokimin për të drejtat universale, barazinë sipas ligjit dhe shtrirjen e barabartë ekonomike dhe politike.
Në këtë dritë, ndarja midis lirisë dhe barazisë, libertarianit dhe të majtit, është shumë më pak thelbësore sesa besohet shpesh. Sikurse do shprehem më poshtë, liria e vërtetë kërkon barazi mes personave, në një shoqëri jo të organizuar rrënjësisht rreth ndarjeve të pushtetit. Kjo është një pikëpamje e mbajtur dhe mbrojtur nga heronj liberalë dhe libertarianë si Smith, Mises, Hayek, dhe shumë të tjerë, si dhe nga mendimtarë të mëdhenj të së majtës si Marksi dhe Engelsi deri te Foucault dhe Butler.
Sidoqoftë, ngjashmëritë e shqetësimit etik shpërbehen tërësisht kur në to integron analizën institucionale. Për shumë nga e majta socialiste, një udhëheqës kryesor i shtypjes është pronësia e pasurisë dhe kapitalit. Socialistët si Marksi vlerësuan se çështja kryesore e shoqërisë është kush kontrollon mjetet e prodhimit. Sipas kësaj pikëpamje, financat dhe pajisjet për të bërë mallra dhe shërbime lejojnë cilindo që i zotëron, të drejtojë veprimet e të tjerëve duke kontrolluar kushtet e tyre materiale.
Tradita socialiste e shikon kontrollin e burimeve si një çështje monopoliste. Një grup i zgjedhur kapitalistësh të pasur, ose siç e quajti Karl Marks borgjezia, ose për Bernie Sanders “milionerët dhe miliarderët”, drejtojnë të gjitha bizneset kryesore dhe zotërojnë më shumë burime natyrore. Kjo pikëpamje shpesh (edhe pse jo gjithmonë) mbështetet në teorinë e vlerës ekonomike të punës, ku vlera përcaktohet nga sasia e punës që kryhet nga një person. Sipas kësaj teorie, kapitalistët shfrytëzojnë punëtorët duke mos u dhënë atyre fitimin e plotë, apo vlerën e tepërt, që sigurohet nga shitja e mallrave dhe shërbimeve të tyre.
Sidoqoftë, shtypja mund të rezultojë dhe nga kontrolli i të pasurve mbi autonominë e punëtorëve. Elizabeth Anderson përparon këtë arsyetim në “Qeverinë Private”, një pamje mjaft kritike, por jo-marksiste mbi vendin bashkëkohor të punës. Anderson argumenton se bizneset dhe korporatat shpesh funksionojnë si mjedise diktatoriale, në të cilat shefat janë në gjendje të imponojnë kërkesa të rënda për punëtorët.
Shumë të majtë besojnë se kapitalistët manipulojnë politikën duke korruptuar politikanët përmes kontributeve në fushata elektorale. Kapitalistët gjithashtu mund të bëjnë presion ndaj politikanëve në këmbim të sigurimit të burimeve shtetërore. Të majtët (veçanërisht të prirjes marksiste) shpesh argumentojnë se kapitalistët shtrëngojnë publikun ngaqë mbështesin masat që favorizojnë interesat e tyre, qoftë nga frika e prapësimit ekonomik, ose përmes indoktrinimit ideologjik. Përfundimi pra, është se shteti manipulohet të veprojë në emër të shtresës së pasur, duke e formësuar shoqërinë për përfitimin e tyre. Kështu që, përfundimisht rrjedhon një ndarje klasore të elitave ekonomike nga të gjithë të tjerët. Lufta kryesore e politikës së majtë është të heqë burimet nga duart e klasave të pasura, dhe t’i rishpërndajë ato duke mbrojtur publikun nga abuzimet e punëdhënësve.
Liberalizmi ka një qasje të ndryshme. Për këtë traditë mendimi, ajo që është e rëndësishme nuk është kontrolli mbi mjetet e prodhimit, por përkundrazi, kontrolli mbi mjetet e predikimit. Instrumenti qendror për kontroll dhe mbizotërim nuk është tregu, por shteti. Pronësia e burimeve është më pak e rëndësishme në krahasim me fuqinë e shtetit për të përdorur dhunën. Është shteti, me monopolin e tij të përdorimit të ligjshëm të forcës që përcakton përfundimisht se kush ka pronë dhe në çfarë mase dikush është i mbrojtur, kush mund të veprojë dhe kush nuk mund.
Nga pikëpamja libertariane, lufta e vërtetë klasore nuk është midis borgjezisë dhe proletariatit, të pasurve dhe të varfërve. Përkundrazi siç argumentojnë Randall Holcombe dhe të tjerë, është midis atyre që kontrollojnë qeverinë, dhe atyre që nuk e kontrollojnë atë. Në fushën ekonomike, ne shkëmbejmë në mënyrë konsensuale shërbimet tona. Në politikë, ne i detyrojmë të tjerët t’i binden vullnetit tonë.
Liberalët argumentojnë se lufta kryesore politike nuk ka të bëjë me burimet vetvetiu, por për kufizimin e fuqisë dhe shtrirjes së shtetit. Për më tepër, për shkak se preferencat janë subjektive, fuqia e biznesit varet nga përpjekjet për t’i shërbyer konsumatorëve. Të majtët janë të saktë kur theksojnë se mbizotërimi i tregut u ofron bizneseve ndikim, por anashkalojnë sesi një fuqi e tillë zhduket me shpejtësi nëse konsumatorët vendosin të braktisin produkte ose shërbime të caktuara. Kompanitë e mëdha, ndryshe nga shtetet, vazhdimisht i nënshtrohen konkurrencës, e rrjedhimisht fuqia e tyre është e ndjeshme.
Për më tepër, pushteti politik nuk fitohet thjesht duke pasur kapital. Qasja në para nuk përcakton automatikisht aftësinë për të blerë ndikim. Përkundrazi, arritjet politike drejtohen nga rregulloret që inkurajojnë lobimin, krijimin e një tregu për manipulime politike dhe korrupsion. Është e rëndësishme të qartësohet jo vetëm lobimi, por dhe strukturat apo proceset brenda një shteti, që lejojnë institucionet dhe “rregullat e lojës” të shtrembërohen. Këto procese nuk janë në dorë të rastësisë, ato janë sisteme të konsoliduara. Lobimi ndodh sepse politika shtetërore zbatohet në mënyrë universale. Kështu, çdo aktor është i prirur të lobojë nga frika se të tjerët do të fitojnë dhe ai do të humbasë.
Është joshëse për një person të paanshëm, që ta përfundojë debatin tërësisht në anën e liberalizmit. Sidoqoftë, siç thashë në fillim, mendoj se ka njohuri të rëndësishme që të dyja palët mund të mësojnë nga njëra-tjetra. Filozofi Roderick Long argumenton se çështja kryesore në politikë nuk është thjesht virtytet dhe veset e shtetit apo tregut, por përkundrazi, barazia ndaj autoritetit, një pikëpamje e mbrojtur edhe nga Elizabeth Anderson. Mundësia për të pasur të drejtë t’i imponohemi njerëzve dhe të krijojmë pengesa për veprimet që ata duan apo nuk duan të ndërmarrin, shënon ndarjen midis lirisë dhe shtypjes. Kritika ndaj marrëdhënieve hierarkike, është misioni kryesor për të gjithë dashamirët e “lirisë për të gjithë”.
Kështu, ajo që është e rëndësishme të theksohet në kritikën e majtë të tregjeve është mundësia e aktorëve ekonomikë për të eliminuar ose zvogëluar gamën dhe cilësinë e zgjedhjeve të disponueshme. Kjo ndikon tek vendi jonë i punës, kërkesat tona ndaj punës, dhe tek diapazoni apo kostot e mallrave dhe shërbimeve. Edhe nëse një aktor ekonomik nuk është monopol, rrethanat e vështira të jetës, kostot e jetës e të tjera si këto, mund të bëjnë që nganjëherë marrëveshja e punës që ne pranojmë nuk është ajo për të cilën jemi plotësisht apo edhe kryesisht të kënaqur. Ndonjëherë leva e negociatave është më e peshuar në njërën anë të tryezës. Mundësia me të cilën përballen njerëzit mund të jetë brutale, dhe libertarianët e tregut duhet të jenë të parët që ta pranojnë këtë realitet. Në sferat jo-ekonomike, shoqëria civile ndonjëherë mund të imponojë vlera dhe norma që shtypin njerëzit pavarësisht nëse janë nominalisht të vullnetshme apo jo.
Është sigurisht e vërtetë që të drejtat pronësore janë thelbësore për një shoqëri të lirë. Ato na lejojnë të ndjekim një larmi planesh dhe projektesh të pavarura, të bëjmë zgjedhje, të inovojmë dhe të krijojmë tepricë ekonomike. Në veçanti, prona i lejon njerëzit të zgjedhin një larmi alternativash, atë që David Schmidtz e quan “të drejtën për të thënë jo”.
Sidoqoftë, siç theksojnë filozofët libertarianë Matt Zwolinski dhe Kevin Vallier, prona mbështetet nga normat dhe ligjet që mbrojnë dhe përcaktojnë natyrën e saj. E gjithë prona, edhe ajo që nuk qeveriset nga shteti, na detyron duke kufizuar veprimet tona. Në këtë drejtim, prona dhe ligjet që e strukturojnë atë i detyrojnë njerëzit të pranojnë të drejtat e pronës, dhe ta bëjnë këtë në një formë specifike. Kjo është ulje domethënëse e lirisë dhe barazisë. Ndaj ne duhet t’i shohim institucionet si një rrugë për të marrë parasysh nocionin kontestues dhe të vështirë të së “drejtësisë sociale”. Ergo, kritika ndaj shtetit dhe pushtetit nuk duhet të mbarojnë në vijën e pronës.
Në përgjithësi, një angazhim ndaj barazisë nënkupton një angazhim për liri, ku askush nuk mund të detyrojë veten ose vullnetin e tyre ndaj askujt tjetër. Këtu, të majtët dhe liberalët kanë mundësinë të bashkohen në një lëvizje të vetme për: përfundimin e luftës, reformimin e drejtësisë penale, kundërshtimin e kronizmit dhe mbështetjen e tregjeve të çliruara. Në këtë arenë, të dy, edhe të majtët edhe liberalët duhet të bashkohen kundër shumë ideve që kanë marrë jetë në kapitalizmin bashkëkohor, pavarësisht angazhimeve më të gjera ideologjike që ato mund të kenë. Ne mund të bashkohemi në rezistencë ndaj të gjitha formave të pushtetit dhe sundimit, duke luftuar kundër atyre që kërkojnë të imponohen mbi lirinë dhe barazinë e të tjerëve.
*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.