Pensionet mbi “paterica”/ Rreziqet që i kanosen skemës dhe varësia e tyre nga buxheti

Nga Elisabeta Dosku/SCAN Magazine

Gropa në skemën e pensioneve prej vitesh është një fenomen gërryes në financat publike të vendit tonë. Çdo vit fonde të majme të buxhetit të shtetit duhet të shkojnë për të mbuluar defiçitin, pavarësisht reformës së gjerë të ndërmarrë në këtë sektor.

Përmirësimet janë të pakta, por ende, skema vuan nga numri i ulët i kontribuesve, çka vë në rrezik  pensionet e gjeneratës aktuale të të rinjve në të ardhmen. Kontrolli i Lartë i Shtetit ka bërë një auditim të shtrirë në kohë sa i përket veprimtarisë së Institutit të Sigurimeve Shoqërore, ku nxjerr në pah rreziqet që i “kanosen” pagesës në moshë të thyer.

Çfarë ndodh aktualisht?

Aktualisht në Shqipëri përfitojnë pensione 621,2 mijë pensionistë dhe paguajnë kontribute 752,4 mijë kontribues. Norma e varësisë së sistemit është 1,22 që do të thotë se 122 kontribues mbulojnë 100 pensionistë.

Por të ardhurat e mbledhura nga kontributet janë të pamjaftueshme për të mbuluar të gjitha shpenzimet për përfitime dhe, për rrjedhojë, diferenca mbulohet nga buxheti i shtetit. Defiçiti i skemës në vitin 2018 përbën 20% të fondit të ISSH-së dhe 5,12% të total buxhetit të shtetit apo 1,6% të PBB-së. Sipas raportit të KLSH,  edhe pse në vitin 2014 u ndërmor një reformë e re në sistemin e sigurimeve shoqërore, ku një nga objektivat e saj ishte ulja e defiçitit në 1% të PBB-së deri në vitin 2018, mesa duket reforma nuk ka rezultuar e suksesshme në përmbushjen e këtij objektivi.

Evazion kontributesh

Por ndërsa gjithë këto vite, “pika e dobët” dihet dhe nuk luftohet me seriozitet, KLSH evidenton qartazi se një nga shkaktarët kryesorë të defiçitit të skemës së pensioneve është evazioni i lartë i kontributeve për shkak të përqindjes së ulët të pjesëmarrjes së të punësuarve në skemën e sigurimeve shoqërore. Apo e thënë ndryshe, puna në të zezë.

Kontrolli i Lartë i Shtetit ka bërë një analizë shifrash, ku duke iu referuar INSTAT, numri i të punësuarve në vitin 2017 ka qenë 1,195 mijë ndërsa sipas ISSH numri i kontribuesve ka qenë 752.4 mijë, çka nxjerr në pah pra se 442.6 mijë të punësuar nuk paguajnë kontribute. E gjitha kjo është vlerësohet si kosto për fondin e ISSH-së, pasi këto janë të ardhura të munguara. KLSH evideton si  faktorë të tjerë ekonomikë që riskojnë skemën e sigurimeve shoqërore,  normën e lartë të papunësisë dhe nivelin e ulët i jetesës.

Kur ka papunësi të lartë, në fondin e ISSH-së ka më pak të hyra nga kontributet, si dhe më shumë shpenzime për papunësi të përkohshme. Ndërsa niveli i ulët i jetesës i bën njerëzit më pak të ndërgjegjshëm për të paguar kontributet e sigurimeve shoqërore.

6 faktorët që rrezikojnë pensionet

Kontrolli i Lartë i Shtetit ka bërë një analizë në 3 D të 6 faktorëve kryesorë që rrezikojnë pensionet, duke i ndarë ato në:  politikë, ekonomikë, socialë, teknologjikë, ligjorë dhe mjedisorë (PESTLE).  Nëpërmjet PESTLE14 u analizua mjedisi i jashtëm në nivel makro dhe u paraqitën kërcënimet apo mundësitë që i vijnë ISSH-së nga faktorët jashtë kontrollit të tij.  Ku ndër kryesorë renditet niveli i lartë i korrupsionit në Shqipëri, i cili ndikon negativisht në performancën e institucioneve publike dhe në të drejtat e qytetarëve.

Sipas KLSH, Korrupsioni dhe burokracitë janë faktorë që ndikojnë në mënyrë të drejpërdrejtë në përfitimet që marrin qytetarët, si në kohën e lidhjes së pensioneve, ashtu edhe në masën e pensionit që meritojnë. Po ashtu, sipas Klsh  faktorët socialë dhe demografikë ndikojnë në nivel shumë të lartë në sistemin e sigurimeve shoqërore. “I pari për nga rëndësia është emigracioni. Sipas INSTAT në vitin 2018 kanë emigruar 38 mijë persona, e nëse e shohim këtë shifër për katër vitet e fundit rezulton se për periudhën 2015-2018 kanë emigruar 152 mijë persona, ku pothuajse të gjithë janë në moshë pune, e në këtë mënyrë ulet në mënyrë direkte numri i kontribuesve” thuhet në raport.

Ndërsa  norma e ulët e lindjeve është një faktor tjetër negativ, ku gjatë vitit 2018 lindën 29 mijë foshnje, duke pësuar një rënie prej  6,3%, krahasuar me një vit më parë. “Norma e ulët e lindshmërisë dhe emigrimi i të rinjve po ndikojnë në plakjen e popullsisë. Sipas një parashikimi të bërë nga OKB për moshën mesatare në Shqipëri, ka rezultuar se nga 36,2 vjeç që është mosha mesatare në vitin 2015, do të arrijë në 50,6 vjeç në vitin 2055”, nënvizon raporti.

Përsa i përket faktorëve mjedisorë, në këndvështrimin e audituesve të KLSH,  ajo që mund të ndikojë në skemën e pensioneve në mënyrë indirekte është ndotja e mjedisit nga termocentrale, fabrika apo tymi i makinave, por jo vetëm.

Ndotja e mjedisit ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë në shëndetin e njeriut, duke shtuar sëmundjet dhe numrin e personave me aftësi të kufizuar për të punuar. Në këtë mënyrë këta persona jo vetëm që nuk kontribuojnë për sigurimet shoqërore, por marrin pension invaliditeti, numri i të cilëve zë rreth 12,8%  të përfituesve të skemës së pensioneve. Po ashtu, mungesa e kulturës në sigurim vullnetar është një tjetër faktor që cënon të ardhurat e domosdoshme në moshën e pleqërisë.

Mundësitë e “shpëtimit”

Por ndër rrisqet, KLSH rendit edhe disa opsione që mund ta “shpëtojnë” skemën. Siç janë :  Rritja e pagës minimale, e cila ndikon pozitivisht në skemën e pensioneve pasi si punëdhënësit, edhe punëmarrësit do të paguajnë kontributet mbi këtë pagë, e për rrjedhojë do të rritet shuma e kontributeve. Gjithashtu edhe rritja e moshës së daljes në pension (me 2 muaj në vit për të dy gjinitë) ndikon pozitivisht, pasi ulet numri i pensioneve të reja në vit.

Alternativa të tjera, janë: Zhvillimi i tregjeve të pensioneve private; Zhvillimi i tregjeve të kapitalit për futjen e kolonës së dytë; Përcaktimi i fokusit për skemën e pensioneve në strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015-2020.

Varësia  nga buxheti

Buxheti i shtetit paguan kontribute për: për personat që marrin pagesë papunësie; për personat që marrin pagesë kalimtare; për ushtarakët në reformë; për policët në reformë. Nëse shohim totalin e të ardhurat në skemë, gjatë vitit 2018 ato regjistrohen në rreth 79.3 miliardë lekë, ndërsa shpenzimet në 125.3 miliardë lekë, duke bërë që defiçiti në skemë të jetë 26.2 miliardë lekë. Kështu, buxheti i shtetit financon një pjesë të konsiderueshme të kësaj skeme.

Një pjesë e financon në formën e të ardhurave për fondin ku paguan kontribute për kategori të veçanta dhe mbulon skemat suplementare, programet dhe trajtimet e veçanta, ndërsa pjesën tjetër e financon në formë subvencioni për të mbuluar defiçitin. Nëse shohim peshën që zë financimi i buxhetit të shtetit në total buxhetin e ISSH-së, rezulton se për vitin 2015 zë 39,16% të të ardhurave të të gjithë skemës, e cila 17,5% ishte për financimin e pagesave, kontributeve e trajtimeve të veçanta dhe 21,65% për të mbuluar defiçitin.

Në vitin 2016, buxheti i shtetit ka financuar 42,28% të skemës së pensioneve, në vitin 2017 ka financuar 40,19% të skemës dhe në vitin 2018 ka financuar 38,32% të skemës së pensioneve. Nëse e shohim në vlerë, financimi i skemës nuk ka ardhur në rënie, ashtu siç tregohet në raportet e mëposhtme që janë në përqindje, pasi rritja e buxhetit të ISSH nga viti në vit ka qenë më e madhe sesa rritja e financimit nga buxheti, dhe për rrjedhojë jep një raport në përqindje më të ulët.

Nëse shohim peshën që zë financimi i skemës së pensioneve në total në buxhetin e shtetit, kjo vlerë është 8,89% në vitin 2015, 10,8% në vitin 2016, 10,42% në vitin 2017 dhe 9,82% në vitin 2018. Nëse këtë peshë e ndajnë në dy kategoritë që financon buxheti i shtetit, pra defiçitin dhe programet e shpenzimet e veçanta,  rezulton se pjesa më e madhe shkon për mbulimin e defiçitit.

Pesha që zë financimi i skemës në Produktin e Brendshëm Bruto (GDP) luhatet rreth 3%, duke ruajtur të njëjtin trend si pesha në total në buxhetin e shtetit. Kjo është një vlerë e lartë, që në rekomandimet e bëra e KLSH, duhet të rishikohet për t’u ulur në reformat që duhet të ndërmarrë ISSH.

*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.