Emrat/Kush ishin shqiptarët që përfituan koncesione në Shqipëri në vitet ’20-‘30!

Praktika e koncesioneve është një praktikë e hershme e Shqipërisë. Megjithatë vetëm në vitet ’20 Shqipëria njeh një politikë intensive të koncesionimit ku ndjek herë praktikën e dhënies së në koncesionit duke hequr dorë nga një e drejtë e herë praktikën e stimulimit përmes uljes së taksave e lehtësive të tjera fiskale kur kërkon të zhvillojë një sektor të caktuar. Kontratat e mëposhtme dhe përfituesit janë evidentuar në librin “Financat e Shqipnis” së Haxhi Shkozës.

Kompanitë e koncesioneve

Pak vite pas Luftës së parë Botërore pothuajse të gjitha qytetet e Shqipërisë filluan të ngrenë centrale elektrike që furnizonin me energji qendrat e qyteteve dhe disa familje të rëndësishme të qyteteve përkatëse. Disa prej kompanive të njohura të kësaj periudhe që do të përfitonin koncesione do të ishin “STAMLES” dhe “SITA” që kishin aksionarë shqiptarë. STAMLES (Shoqëria Tregtare Anonime për Monopolin e Letrave dhe Shkrepësave) është krijuar në mars 1923 nga një grup kapitalistësh shqiptarë të kryesuar nga Isuf Beshiri. Kjo kompani e përqendroi veprimtarinë e saj në ushtrimin e monopolit të letrës së cigareve dhe shkrepësave, në prodhimin e duhanit dhe cigareve dhe në prodhimin e shitjen e energjisë elektrike ku kishte marrë koncesione.

SITA (Shoqëria Industriale Tregtare Shqiptare) do të ishte një kompani tjetër që do të përfitonte koncesione. Kjo kompani, e krijuar në vitin 1927 është krijuar nga një grup kapitalistësh shqiptarë të kryesuar nga Aleksandër Hobdari. Aksionarë të tjerë të kësaj shoqërie ishin edhe Koço Kota, Milto Tutulani, Pandeli Vangjeli, Xhemal Vrioni etj. Të gjithë aksionerët e kësaj kompanie ishin politikanë të lartë dhe aktivistë të njohur për çështjet kombëtare.

“SHOQËRIA E PËRGJITHSHME ELEKTRIKE E KORÇËS” do të krijohej në vitin 1925 nga një grup kapitalistësh shqiptarë. Themeluesit e kësaj shoqërie ishin Llambi Mano, Pando Mulla, Llambi Bimbli, Vëllazën Qirjako, Mihal dhe Vasil Fundo, Selim Mborja etj. Kjo kompani e përqendroi aktivitetin e saj kryesisht në sektorin e elektrikut ku kishte koncesion dhe në drejtimin e një mulliri të fuqishëm bloje.

Ndërkohë, në Shqipërinë e viteve ’30 ishin dy individë që kishin në pronësi centrale elektrike. Në Elbasan ishte Andon Beça ndërsa në Pogradec Novruz Pasho.

Koncesioni i parë për fabrikë birre Shkodër

Nënshkrues i kontratës: MARK KAKARRIQI  

Në fund të viteve ’20 për prodhimin e birrës në vend janë dhënë dy koncesione; njëri për ngritjen e një fabrike birre në Shkodër e tjetri për një në Korçë. Ndërsa fabrika e Korçës do të konkretizohej si projekt, ajo e Shkodrës do të përballej me një serë problemesh duke mos mundur të finalizohet.

Koncesioni i parë për ndërtimin e një fabrike birre është ai i dekretuar me 26 dhjetor të vitit 1926 mes qeverisë dhe Mark Kakarriqit (tregtar, ekonomist, aktivist kombëtar e ish-drejtues i Bashkisë së Shkodrës).  Në këtë sipërmarrje, Kakarriqi do të kishte një projekt shqiptaro-anglez. Marrëveshja koncesionare përbëhej nga 18 nene e parashikonte ndër të tjera detyrimin e koncesionarit për të filluar prodhimin e birrës brenda 1 viti e gjysëm nga shpallja e koncesionit. Po ashtu, marrëveshja parashikonte përjashtimin nga tagri doganor e detyrimet e tjera fiskale për makinerit dhe pajisjet e fabrikës si dhe për lëndët e para. Sa i përket detyrimeve ndaj arkës së shtetit, fabrika duhej të paguante një taksë prej 2.75 franga ari për çdo hektolitër birrë të prodhuar. Një angazhim i qeverisë në këtë marrëveshje ishte që “për të ruajtur këtë industri nga konkurrenca e jashtme, qeveria angazhohet për të vendosur një taksë për birrër që importohet”.

Referuar Haxhi Shkozës, pas një viti koncesionari ka formuar shoqërinë anonime në emrin “Birra Kakarriqi Shkodër” me një kapital 750 mijë franga ari dhe ka hartuar edhe statutin e saj, që u dekretua në 1 mars 1928.

“Për arsye të ndryshme shoqeria ka kërkuar shpesh herë zgjatime të afatit për plotësimin e detyrimeve të saj dhe i janë akorduar nga qeveria shtyrje të afatit” shkruhet te “Financat e Shqipnis” së Haxhi Shkozës.

“Punimet për ngritjen e një fabrike madhëshore në Shkodër filluan me një entuzizëm shembullor dhe përparuan mjaft por mjerisht pas pak kohësh ato u pezulluan dhe tash duket si i humbur gjithë ai kapital i derdhur për atë qëllim” shkruan Shkoza te “Financat e Shqipnis”.

Gjatë kësaj periudhe do të kishte mjaft diskutime lidhur me fuqizimin e industrisë së birrës në vend për faktin se ndërsa jepeshin shtyrjet e afatit për kompaninë në Shkodër, në Korçë do të avanconte ndërtimi i fabrikës së birrës falë koncesionit të dekretuar me 12 qershor 1930 edhe pse projekti dhe nisja e punimeve kishin dy vite që kishin nisur.

Koncesioni i fabrikës së birrës në Korçë

Nënshkrues i kontratës: SELIM MBORJA

Kontrata e këtij koncesioni prej 20 nenesh i lidhur provizorisht mes ministrisë së ekonomisë kombëtare dhe koncesionarëve Selim Mborja dhe Umberto Umbertit (ky i fundit Italian) është dekretuar në 12 qershor 1930 dhe më vonë është votuar nga parlamenti dhe dekretuar përfundimisht me 3 prill 1931. Koncesionarëve iu akordua e drejta ekskluzive e ngritjes së një fabrikë birre me kusht që gjatë kohës së këtij koncesioni të mos lejohej ngritja e një fabrikë tjetër për këtë qellim në atë qark.

Koncesionarët brenda 6 muajve nga data e shpalljes së koncesionit detyroheshin të ngrenë fabrikën dhe pas 24 muajve pas kësaj date duhej të fillonte prodhimi i birrës. Kontrata koncesionare kishte fuqi për 25 vite kohë.  Kjo kontratë do të zgjatej edhe për 10 vite të tjera nëse fabrika e Shkodrës do të vihej në aktivitet.  Koncesionarët nga ana tjetër detyroheshin të sigurojnë për kapitalistët shqiptarë jo më pak se 40 % të kapitalit të investuar për këtë industri.

Koncesioni për hekurudhën

Nënshkrues i kontratës: Mustafa Maksudi

Gjatë Luftës së Parë Botërore, ushtritë austro-hungareze e ato italiane që qëndruan në Shqipëri ndërtuan linja hekurudhore (dekovilë). Në përfundim të luftës, një pjesë e materialeve të këtyre ushtrive do të mbetej në Shqipëri. E në listën e sendeve të mbetura do të ishin edhe disa vagonë e shinat e dekovilëve. Një nga linjat që kishte mbetur ishte ajo Durrës-Kavajë-Rrogozhinë-Lushnje-Berat.

Në vitin 1920, kjo linjë u rivendos në funksionim, por në mungesë të një lokomotive do të përdorej mushka ose kali për tërheqjen e vagonëve. Bileta e “trenit” që tërhiqej me kalë ose mushkë ishte 2 franga ari për çdo person ndërsa për 1 kuintal plaçka paguhej një tarifë prej 1 frangë ari.

Në vitin 1923 do të bëhej përpjekje për ta dhënë me koncesion këtë linjë transporti e fitues i koncesionit do të ishte një ish deputet; Mustafa Maksudi nga Gjirokastra.

Me 5 prill të vitit 1923 do të merrte fuqi ligjore kontrata, sipas së cilës koncesionari do të manaxhonte këtë linjë transporti për 15 vite, me kushtin që brenda 5 viteve të sillej një lokomotivë për tërheqjen e vagonëve e të hiqej përdorimi i kafshëve.

Koncesionari do të niste punën sipas këtyre dispozitave megjithatë do të rezultonte se nuk do t’i përmbahej kushteve të kontratës. Haxhi Shkoza te “Financat e Shqipnis” shkruan se “i janë kërkuar llogaritë për veprimet përkatëse dhe jo vetëm këto, por as nuk është gjetur as vetë sipërmarrësi”.

Në këto kushte, qeveria do të anulonte kontratën koncesionare e do të rihapte tenderin për dhënien me koncesion në shtator të vitit 1924 dhe në mars të vitit 1925 pa arritur të ketë asnjë ofertues.

Koncesioni i eksplozivëve

Nënshkrues i kontratës: XHELADIN KUQI

Gjatë Perandorisë Osmane, koncesioni i eksplozivëve ishte monopol i shtetit. E në këto kushte ndalohej importimi dhe eksportimi i prodhimeve eksplozive, mes të cilave edhe i barutit.

Me 2 maj të vitit 1929 sipërmarrja e eksplozivëve do të nxirrej në ankand dhe sipërmarrja që do ta merrte përsipër do të ishte klienti Xheladin Kuqi për 10 vite kohë. Monopolizimi i gjërave eksplozive u bë me argumentin se ato shiteshin dhe bliheshin pa asnjë rregull e kontroll. Importi dhe eksporti jepen nga shteti dhe ishte monopol i tij ndërsa administrimi i jepej me koncesion kompanisë së drejtuar nga Kuqi.

Sipërmarrësi do të kërkonte ndalimin e nitratit në import por qeveria nuk qe e atij mendimi dhe vendosi që të lerë të lirë këtë produkt që përdorej edhe për qellime të tjera. Sipërmarrësi duke gjetur vendimin e mësipërm si shkak refuzoi të nënshkruajë kontratën dhe kërkoi anulimin.

Qeveria do të hidhte në gjyq kompaninë në fjalë duke kërkuar nënshkrimin e kontratës dhe shpërblimin e dëmeve. Në fund, gjyqi do të fitohej nga shteti.

Koncesioni i çimentos në Shkodër

Nënshkrues i kontratës: HYSEN DRACINI

Me 12 maj 1927 qeveria lidh kontratë me zotin Hysen Draçini përfaqësues i shoqërisë Portland Cemento. Për ngritjen e fabrikës do të investoheshin 700 mijë franga ari, një pjesë e të cilave do të ishin investim i tregtarëve e një pjesë tjetër e individëve të thjeshtë që kishin blerë aksione në kompaninë shqiptare.  Por kjo kompani do të përballej me vështirësi të shumta duke penguar shpesh herë aktivitetin e saj.  Për të rritur kapacitetin prodhues të fabrikës, këshilli administrativ i shoqërisë do të kërkonte zgjerimin e kapitalit.

E në këtë rast, si aksionar i shoqërisë do të bashkangjitej Fazlli Ademi. Ky i fundit, për të përmirësuar gjendjen e fabrikës vendosi të hynte në shoqëri duke investuar 100 mijë franga ari.Por sërish kompania nuk do të arrinte të performonte mirë e do të bllokonte punimet dy herë.  Në këto kushte në vitin 1933 një kompani gjermane (MIAG) do të shprehte interesin që të mbështeste fabrikën për të arritur kapacitetin e prodhimit 600 ton në ditë.

Koncesioni i çimentos në Porto-Romano

Nënshkrues të kontratës: ABDURRAMAN MATI E MEHMED KONICA

Krahas fabrikës së çimentos në Shkodër, një kontratë koncesionare tjetër do të nënshkruhej për një fabrikë çimentoje në Porto Romano të Durrësit.

Sipas kontratës së ratifikuar dekretuar me 14 korrik 1926 mes qeverisë dhe Abdurrahman Matit (në foto) e Mehmet Konica u nënshkruan marrëveshje për minierën në fjalë dhe zona e shfrytëzimit parashikonte një sipërfaqe 1 mijë hektarë që përfshinte bregdetin deri në Porto Romano.

Afati i koncesionit ishte 10 vjeçar.

Dy koncesionarët ishin figura të njohura të politikës në Shqipëri. Abdurraman Mati ishte deputet dhe senator, një nga figurat më vendimtare në Shqipërinë e atyre viteve e një nga bashkëpunëtorët e ngushtë të Ahmet Zogut.

Ndërsa Mehmet Konica ka qenë diplomat, ish ambasador i Shqipërisë në Britani me një ndikim të madh në momentet kyçe të ngjarjeve historike të atyre viteve.

 

 

Koncesioni për tharjen e Kënetës së Maliqit

Nënshkrues të kontratës: SABRI ALI QYTEZA e ALEKS JORGANXHI

KRISTAQ PILIKA e THOMA OROLLOGAJ

Në kohën e perandorisë osmane për tharjen e liqenit iniciativën e kishte marrë Sabri Ali Qyteza i cili sëbashku me Aleks Jorganxhi do të merrnin të drejtën e manaxhimit të kënetës. Kontrata do të dekretohej me 12 mars 1912. Por për shkak se në atë vit filloi lufta ballkanike koncesionarët nuk mundën të realizojnë qellimin.

Disa vite më vonë do të miratohej një kontratë tjetër koncesionare. Kontrata e koncesionit lidhur mes ministrisë së punëve botore dhe përfaqësuesve të shoqërisë “Maliq” zotit Kristaq Pilika e Thoma Orollogaj (në foto)është votuar nga parlamenti dhe është dekretuar me 19 dhjetor 1925.

Kontrata koncesionare përbëhej nga 15 nene e një pjesë e dispozitave kryesore ishin zotërimi i tokave që ishin gjithnjë nën ujë dhe përjashtimi nga detyrimet doganore për pajisjet dhe makinerit që përdoreshin për këtë qellim.

Po ashtu, shoqërisë i akordoheshin të gjitha sendet që gjendeshin brenda kufirit të liqenit si peshk, kallama e të tjera, përveç antikiteteve.

Shoqëria detyrohej të fillonte tharjen e liqenit brenda një viti dhe ta përfundonte brenda 5 vitesh.  Shoqëria duhej të derdhte në një bankë që të kërkonte qeveria një garanci prej 45 mijë franga ari. Shoqëria “Maliq” do të formohej rregullisht në bazë të një statusi me 13 dhjetor 1925.

Koncesioni për kënetën e Kakarriqit

Nënshkrues i kontratës: MURAT RAXHIJA

Me datë 20 prill 1933 do të miratohej marrëveshja mes ministrisë së ekonomisë dhe zotit Murat Raxhija për tharjen e kënetës së Kakarriqit në Lezhë. Koncesionari do të jepte një garanci prej 5 mijë franga ari ndërsa do të përfitonte përjashtim nga taksat për 10 vite për çdo prodhim që dilte nga këneta. Tokat e thara dhe që bëheshin të punueshme përjashtoheshin nga reforma agrare për një periudhë 30 vjeçare. Të gjitha veglat që përdorte koncesionari për tharjen e kënetës përjashtoheshin nga taksat.

Koncesioni i bakrit në Pukë

Nënshkrues i kontratës: LEC BORIÇI

Lejën e parë për shfrytëzimin e mineralit të bakrit në Pukë do t’i jepej Lec Boriçit nga Shkodra i cili do të kryente kërkimet e para, me kusht që brenda vitit 1924 të formonte shoqërinë me një kapital 350 mijë franga ari.

Kontrata parashikonte një sipërfaqe 1 mijë hektarë, sëbashku me detyrimet e tassave që duhej të paguante koncesionari. Por Boriçi duke mos mundur që të plotësojë këto kushte do të kërkonte zgjatjen e afatit që i ishte akorduar në dekretin e datës 2 tetor 1924. Boriçi do të dorëzonte një shkresë të bankës serbo-shqiptare që njoftonte se i lartpërmenduri kishte në dispozicion në atë bankë 700 mijë franga ari.

Me vonë, Boriçi duke mos e marrë në mënyrë përfundimtar koncesionin paraqiti një akt noterial se atë koncesion ia lëshonte bankës kredituese, gjë që ishte në kundërshtim me ligjet në fuqi kështu që koncesioni u rishpall për ofertues të tjerë. Pas këtij publikimi përfaqësuesi i bankës Nikolla Zuber do të kërkonte koncesionin e asaj miniere por në fund miniera iu dha një italiani në vitin 1927.

Koncesioni i ujërave minerale në Përmet

Nënshkrues i kontratës: LEONIDHA FRASHËRI

Në bazë të ligjit të datës 5 qershor 1923 përdorimi i ujërave minerale shëruese “Ura e Kadiut” në Përmet iu dhanë me koncesion Leonidha Frashërit (në foto, në këmbë) me një afat prej 20 vitesh me kusht që pas provave analitike, koncesionari të paraqiste planet e ndërtesave higjenike që do të ngrinte atje.

Frashëri në atë periudhë ishte deputet.Kontrata parashikonte që për 10 vite radhazi koncesionari nuk do t’i paguante shtetit asnjë taksë tjetër veçse 100 franga ari taksë fikse dhe atë 5 % mbi fitimet neto.

Ky koncesion do të anulohej nëse koncescionari nuk përmbushte kushtet e mësipërme, gjë që ndodhi dhe ndaj u anulua.

 

 

 

 

Koncesioni i qymyrgurit në Qafë Krrabë

Nënshkrues i kontratës: KOL KUQALI

Në vitin 1933 ministria deklaroi të çelur për dhënie me koncesion minierën e qymyrgurit në Qafë Krrabë  e cila u zbulua nga Kol Kuqali. Zbuluesi do të lihej i lirë që të vijonte punimet megjithatë do t’i kërkohej një kapital 45 mijë franga ari me qëllim që t’i jepej kontrata koncesionari. Ky kapital do të formohej nga Kuqali dhe koncesioni do t’i jepej për një afat 20 vjeçar, me detyrimin që të prodhonte 1 mijë ton në vit e të paguante një taksë vjetore 3 franga ari për hektar.

Koncesioni i rrënjës së shqopës

Nënshkrues i kontratës: SALI VUÇITERNI

Me 30 korrik 1926 do të lidhej kontrata koncesionare për mbledhjen e rrënjës së shqopës (Erico Arborea). Përfitues i kësaj kontrate ishte Sali Vuçiterni, politikan i njohur i atyre viteve duke mbajtur detyrën e deputetit, senatorit, nënprefektit të Tiranës etj.

Kushtet e kontratës koncesionare parashikonin një të drejtë ekskluzive të mbledhjes dhe punimit të rrënjës së shqopës që përdorej për për pipa e llulla. Afati i kontratës ishte 10 vite.

Koncesionari duhej të ngrinte një garanci prej 10 mijë franga ari dhe parashikonte një prodhim vjetor për nevoja të brednshem dhe për eksport në masën 500 deri 1500 ton.

Ky aktivitet do të perqendrohej në Tiranë dhe Durrës.

 

Koncesioni për zhvillimin e kulturës së duhanit

Nënshkrues i kontratës: MEHMET KONICA

Në vitet 20 qeveria do të nënshkruante edhe një marrëveshje tjetër koncesionare me Mehmet Konicën për zhvillimin e kulturës së duhanit. Marrëveshja mes qeverisë dhe Konicës parashikonte dhënien e 150 hektarëve tokë shteti pa qira për 25 vite kohë. Koncesionari merrte përsipër të formonte një shoqëri anonime me kapital 50 mijë franga ari.

Sipërmarrësi kishte detyrim të sjellë ekspertë për ekzaminimin e tokës ku mund të kultivohej prodhimi i duhanit dhe këto toka do të instaloheshin 5 ferma që do të bënin mbjelljen, mbledhjen, rregullimin dhe klasifikimin e duhanit.

Shoqëria angazhohej se do të stërviste 100 djem bujqish në vit me shpenzimet e saj dhe do të përpiqej që t’u gjente shitësve të duhanit tregje me të mira me çmime më të larta. Kjo marrëveshja do të haste shumë vështirësi në Parlament por do të arrite të pranohej në parim. Nga ana tjetër, për shkak të evazionit të lartë të konstatuar, autoritetet shtetërore do të shtrëngonin kontrollin ndaj saj.

 

Koncesioni i litarëve në Durrës

Nënshkrues i kontratës: ILJAZ VRIONI

Në 9 qershor 1923 është aprovuar kontrata me Iljaz Vrionin për ngritjen e një fabrike litarësh në Durrës. Përfituesi i kësaj kontrate ishte një nga figurat më të njohura të Shqipërisë në ato vite, si kryeministër i vendit disa herë e si diplomat i rëndësishëm. Kontrata parashikonte dhënien e eskluzivitetit të punimit të çdo lloj litari e spangoje.

Vrioni duhej të linte një garanci 10 mijë franga ari që do të konfiskohej nga shteti nëse nuk fillonte puna brenda 6 muajve. Punishtja në fjalë do të ngrihej dhe do të fillonte punën por lënda e parë do të merrej gjysëm e gatshme nga jashtë vendit. Pas disa vitesh Ministria e Financave do të konstatonte se kjo mënyrë veprimi I fabrikës ishte në kundërshtim me kontratën koncesionare e si rrjedhojë vendosi të ndryshojë mënyrën e taksimit. Në këtë situatë, kompania do të mbyllte punishten.

Koncesioni i pyjeve gjatë Bregut të Drinit

Nënshkrues të kontratës: SHOQËRIA “DARAGJATI”

FUAD ZEMRAK DIBRA

Pyjet përgjatë bregut të Drinit në veri të vendit do të jepeshin me koncesion me datë 28 shtator 1923 një kompania franceze që nuk do të arrinte të konkretizonte marrëveshjen në fjalë.

Në shtator të vitit 1924 këto pyje do të nxirreshin sërish në ankand dhe do t’i jepeshin shoqërisë “Daragjati” të Shkodrës. Mirëpo edhe kjo shoqëri nuk iu përmbajt kushteve dhe koncesioni do të anulohej. Me 27 shkurt 1930 këto pyje do t’i jepeshin në shfrytëzim Fuad Zemrak Dibrës.

Koncesionari kishte të drejtë të shfrytëzonte të gjitha pyjet shtetërore që ndodheshin në dy anët e lumit Drin, mes Vaut të Dejës e Urës së Vezirit, në një gjatësi 15 kilometra. Afati i koncesionit ishte për 40 vite. Parashikohej një mesatare vjetore 15 mijë metër kub drurë deri në 50 mijë meter kub kur të arrihej përmirësimin e rrjetit rrugor.

Koncesionari kishte detyrimin të paraqiste një garanci bankare prej 10 mijë franga ari por pavarësisht kësaj ai nuk e plotësoi këtë detyrim duke sjellë hedhjen e tij në gjyq dhe këto pyje nuk do t’i kalonin ndonjë sipërmarrje tjetër.

Kontrata për gjylet dhe materialet e ushtrive të huaja

Nënshkrues të kontratës: AVNI GJILANI E ET’HEM TOTO

Në vitin 1927 qeveria do të miratonte një kontratë koncesionare për mbledhjen e hekurishteve që kishin mbetur nga Lufta e Parë Botërore.

Kjo kontratë do t’i jepej Avni Gjilanit (ish senator) dhe Et’hem Toto (ish ministër i brendshëm, djathtas në foto).

Kontrata parashikonte mbledhjen dhe eksportimin e gjyleve dhe të fishekëve e eksplozivëve që ndodheshin në Korçë, Vlorë e në vende të tjera ku gjatë Luftës së parë Botërore ishin prezente ushtritë italiane e franceze.

 

 

 

Nga Kreshnik KUÇAJ/Portali ekonomik SCAN (www.scan-tv.com)

 

 

 

*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.