Kush i zotëronte pronat në Shqipëri në 1913 dhe si rregulloheshin marrëdhëniet mes bejlerëve e bujqve, kontratat e taksat? Raporti i 7 profesorëve të huaj (pjesa e dytë)

Materiali i mëposhtëm është një pjesë e studimit të ekipit të 7 profesorëve italianë që zhvilluan në shtator të vitit 1913 një ekspeditë studimore në Shqipëri, me fokus pasuritë gjeologjike, gjeografike e bujqësore. Një pjesë e rëndësishme e këtij raporti i kushtohet çështjes së pronësisë. Kjo pjesë e materialit është përgatitur nga profesor Umberto Rosati dhe sjell në mënyrë të detajuar mënyrën sesi ishte ndarë prona, si funksiononin fermat, taksat që paguheshin, marrëdhëniet mes bejlerëve dhe bujqve, të drejtat dhe detyrimet etj.

*Ndarja e pronës

Në Shqipëri pronësia e tokës është pak e ndarë: dominojnë kudo, por veçanërisht në Shqipërinë e mesme dhe atë të jugut si dhe në zonat fushore çifligjet e mëdha që janë në pronësi të shtetit, të bejlerëve apo të pashallarëve, shumë nga të cilët zotërojnë mijëra e mijëra hektarë tokë.

Origjina e këtyre pronësive të mëdha private nuk është e largët; ajo fillon nga koha e sulltanit Abdul Hamid i cili u jepte tokë shtetërore subjekteve të ndryshme që tregonin besnikëri apo që kishin influencë. Po ashtu, janë krijuar prona të mëdha pasi janë blerë me çmime të ulëta nga qeveria turke.

Mund të thuhet me siguri se në zonën e vizituar, nga dy të tretat te tre të katërtat e tokës i përket pronarëve të mëdhenj ose shtetit dhe vetëm një e treta ose një e katërta i përket pronarëve të mesëm e të vegjël.

Pronat e mëdha dominojnë në zonat e ultësirës; luginat pjellore të Erzenit, të lumit të Tiranës, të Shkumbinit, të Semanit, Vjosës, Matit, Drinit etj. janë pronësi thuajse ekskluzive e disa pak pronarëve.

Ndryshe ndodh në kodra, si në  ato të Tiranës, Krujës, Vlorës, Beratit, Elbasanit dhe në luginën e Shkodrës si dhe pranë qendrave të populluara ku pronësia është më e copëzuar; pronat kanë një shtrirje në këto zona nga 10 deri në 40 hektarë dhe në disa lokalitete prona është akoma edhe më e copëzuar.

Pranë Shijakut gjenden disa prona të vogla që kanë sipërfaqe më të vogla se 1 hektar që i përkasin fshatarëve që janë arratisur nga Bosnja në vitin 1878, kur rajoni u vu nën sundimin austriak; qeveria turke e Abdul Hamidit ndau për refugjatët disa toka shtetërore.

Edhe në vende të tjetra gjetëm prona të vogla që vijnë si rrjedhojë e shpërndarjes së pronës shtetërore.

Pranë Fierit dhe në vende të tjera, gjenden shumë prona me madhësi të mesme të të ashtuquajturave sulltane, dmth. të grave të sulltanit ose të funksionarëve të tjerë turk.

Pronat e shtetit apo të autoriteteve fetare (vakëfe) janë shumë të shtrira në Shqipëri. Vetëm në sanxhakun e Beratit shteti posedon 97 çifligje me një sipërfaqe të përgjithshme rreth 270 mijë  dynymë.

Drejtimi i fermës

Drejtimi direkt

Kjo metodë drejtimi është pak e përhapur në Shqipëri; vetëm pronarët e vegjël, e jo gjithmonë, i drejtojnë pronat e tyre në mënyrë direkte. Në Berat dhe Shkodër, ashtu sikurse edhe kopshte dhe në pronat e vogla pranë qendrave të populluara më të rëndësishme, ushtrohet drejtimi direkt. Është shumë i praktikuar drejtimi direkt i një pjesë të çifligut, pavarësisht punonjësve me pagesë ose e të jashtmëve. Shpesh herë, pronari ushtron drejtimin direkt (punon apo e manaxhon vetë) për pemët, veçanërisht për ullinjtë, ndërsa për punimin e tokës e mbjelljen e bimëve (perimeve) kjo u besohet kolonëve  ose qiraxhinjve.

Pronari i vogël bujk gjendet thuajse gjithnjë në kushtet ekonomike diskrete.

Ata që kanë pagesë fikse në ferma (ndërmarrje) janë zakonisht të paguar, një pjesë në sende e një pjesë në para. Më zonën e Mifolit pranë Vlorës ata që janë me pagesë marrin përafërsisht 25 lira në muaj, përveç ushqimeve modeste që kanë (bukë misri, fasule ose oriz të zier me ujë). E gjitha kostoja e ushqimit për pronarin nuk shkon më shumë se 100 lira në vit ndaj pagesa për të punësuarit vlerësohet se është si më poshtë:

Para: 300 lira afërsisht

Ushqime: 100 lira afërsisht

Totali: 400 lira afërsisht

Në Elbasan, ata që janë me pagesë paguhen rreth 320 lira në vit. Në vende të tjera, pagat variojnë nga 300 deri në 400 lira në vit.

Të jashtmit paguhen në një mënyrë të ndryshme, në varësi të zonës.

Koloni e pjesshme

Është forma e drejtimit më e përhapur në të gjithë Shqipërinë. Pronari i lëshon kolonit pronën dhe koloni e punon sipas dëshirës, e vetëm në raste të rralla pronari ndikon në mënyrën e kultivimit.

Kapitali i drejtimit. Kafshët e punës dhe mjetet bujqësore zakonisht sigurohen nga koloni, i cili fut në investim në shumicën e rasteve edhe farën.  Ka raste kur kafshët e punës sigurohen nga pronari. Në këtë rast, ndarja e prodhimit llogaritet ndryshe.

Ndarja e prodhimit

Në shumicën e rasteve ndarja e prodhimeve bëhet sipas këtyre llogarive; 2/3 i përkasin kolonit, 1/3 pronarit. Kur pronari ka dhënë edhe kafshët e punës ndarja bëhet përgjysmë.

Nuk mungojnë as rastet e ndarjes në proporcione të ndryshme. Në Valias, mes Tiranës e Krujës, në terrenet që kanë vaditje, prodhimi ndahet sipas parimit 2/3 kolonit e 1/3 pronarit ndërsa në terrenet pa vaditje koloni merr 3/4 e prodhimit ndërsa pronarit i takon 1/4.

Në Tiranë kemi normalisht ndarjen e zakonshme të prodhimeve; nëse pronari siguron plehun atëhere i përkasin kolonit 3/5 e prodhimit ndërsa pronarit 2/5 e tij.

Frutat që prodhojnë pemët i përkasin pronarit ndërsa kashta e drithërave i takon e gjithë kolonit ashtu sikurse i përkasin edhe fasulet që mbillen në mes të misrit.

Në Shijak ndarja e prodhimeve bëhet zakonisht në proporcionin e 2/3 kolonit dhe 1/3 pronarit por frutat dhe kashta e misrit apo e grurit i përket e gjitha kolonit.

Në Kavajë, në tokat më të mira, ndarja e prodhimit bëhet përgjysmë. Pronari ama siguron kafshët dhe plehun dhe i përket kashta e misrit në fund të vjeljes. Në tokat më pak pjellore, ndarja bëhet në raportin 2/3 kolonit dhe 1/3 pronarit.

Në Vlorë, pronari siguron kafshët dhe farën ndërsa prodhimi i drithit ndahet përgjysmë. Prodhimet e kopshtit (perimet) ndahen në raportin 2/3 kolonit dhe 1/3 pronarit.

Në Fier, ndarja e prodhimit bëhet zakonisht në raportin 2/3 koloni dhe 1/3 pronari por arrat e lajthitë ndahen përgjysmë ndërsa frutat i takojnë të gjitha kolonit.

Në Berat, në zonat larg qytetit, zbatohet parimi 2/3 koloni dhe 1/3 pronari ndërsa pranë qytetit prodhimet ndahen përgjysmë por pronari siguron kafshët dhe gjysmën e farës.

Detyrimet e kolonit

Veç detyrimit të kolonit për të vendosur në shumicën e rasteve kapitalin , ai duhet të mbajë edhe gjysmën e detyrimeve tatimore që janë vendosur nga shteti për produktet.

Taksa është në shkallën 1/10 e produktit.

Po ashtu, ai duhet të paguajë tatimin mbi të imtat (dele apo dhi)në masën 0.65 lira për kokë dhe në fund duhet t’i paguajë pronarit në shumicën e rasteve 4-5 lira në vit qira për banesën.

Kafshët e punës nuk taksohen.

Koloni në të shumtën e rasteve duhet të siguronte transportin e prodhimeve të pronarit deri në magazinën e pronarit dhe disa herë duhet të bëjë disa huazime. Në Durrës, koloni është i detyruar 5-6 ditë në vit që të punojë, si dhe, dhe pse nuk ka detyrim taksativ, duhet t’i japë pronarit ndonjë shpend (pula).

Në Shijak, është një zakon i ngjashëm vetëm se ditët e punës së detyrueshme janë 3 deri në 5. Në Kavajë nuk ka një rregull të tillë. Në Berat, nëse ndarja e prodhimit bëhet përgjysmë, koloni nuk ka më asnjë detyrim ndaj pronarit

Të drejtat e kolonit

Veç konsumit të prodhimeve në masën e përcaktuar, koloni ka të drejtë që të kullosë kafshët e tij jashtë pronës që i është caktuar nga pronari, në kullotat që zotëron ai.

Pronari ama ka gjithnjë të drejtën që të kufizojë numrin e kafshëve dhe mund t’i kërkojë kolonit që për çdo kokë bagëtie më shumë, të paguajë një tarifë të caktuar për secilën. Në dimër më pas pronari i lëshon me qira kullotat për barinjtë nga vende të tjetra dhe atëhere thuajse gjithnjë ndalohet që koloni t’i shfrytëzojë këto kullota.

Në çiflikun Rreth, koloni nuk paguan asgjë për demat e lopët por duhet të paguajë 30 qindarka për çdo të imtë (dhen) që kullot në kullotat e pronarit.

Në Durrës, kolonët kanë të drejtë që të kullosin në terrenet e pronarit 3 bagëti të trasha e për çdo kafshë më shumë duhet të paguajnë rreth 2.10 lira për çdo kafshë të madhe dhe 27 qindarka për çdo të imtë.

Koloni ka zakonisht të drejtën që të kultivojë terrenin ashtu si mendon se është më mirë për të, ama në disa raste, për shembull në rrethinat e Durrësit, pronari përfshihet ndonjëhere në drejtimin e fermës.

Detyrimet e pronarit.

Pronari ka detyrimin që t’i përgjigjet qeverisë për taksën e pronës që varion nga 3 deri në 5 për mijë të vlerës, por vlera llogaritet në mënyrë empirike dhe nganjëhere është larg realitetit. Ka territore ku kjo taksë nuk paguhet.

Kontratat

Kontrata është zakonisht verbale e nganjëhere nuk përmbushet detyrimi.  Kur pronari dëshiron të prishë kontratën, e bën me një paralajmërim të shkurtër. Gjithsesi anulimi bëhet zakonisht në shtator-tetor, kohë kur mblidhet misri.

Nganjëherë kontrata, edhe pse verbale, zgjat 1 vit dhe rinovohet në heshtje. Në Berat, ndryshe nga sa ndodh në vendet e tjera, kontrata është me shkrim e ka kohëzgjatje 5 vite dhe rinovohet në heshtje pa asnjë procedurë të veçantë.

Qiraja

Në Shqipëri është shumë i përhapur sistemi i fondeve të fshatarëve me qira dhe në shumicën e rasteve tarifa e paguar në sende është zakonisht misër. Vetëm në raste përjashtimore pagesa bëhet me para, sikurse ndodh për shembull në Durrës te kopshtet, të cilat jepen zakonisht me qira rreth 300 lira për hektarë

Tarifa e qirasë

Tarifa e qirasë paguhet thuajse kudo me misër dhe sasia që paguhet për hektarë varion nga vendi në vend

Në Sukth paguhen 30 okë misër (42.50 kilogramë) për dynymë (rreth 1 mijë metra) të barabarta me rreth 4325 kilogramë për hektarë dhe pasi misri kushton në vend rreth 16-19 lira për kuintal, tarifa e paguar korrespondon me 68-81 lira për hektarë.

Në Kamzë pranë Tiranës paguhen rreth 8 kiase (85 kilogramë) për ditar (3 mijë metra katrorë) për tokat me vaditje dhe 1 kiase e gjysëm (rreth 64 kilogramë) për terrenet që nuk kanë vaditje. Këto tarifa në bazë të çmimeve të paracaktuatra, përfaqësojnë një shumë që varion nga 45-54 lira për hektarë në terrene me vaditje dhe rreth 34 ose 40 lira në terrenet e thata.

Në Valias, çiflig që gjendet në luginën e lumit Tirana korrespondojnë 2 kiase mistër për ditar për terrenet me vaditje dhe vetëm 1 kiase (42.50 kilogramë) për terrenet pa vaditje; kjo do të thotë se kemi një tarifë që varion nga 45-54 lira për hektarë në tokat me vaditje dhe 23-27 lira për tokat që s’kanë vaditje.

Nëse qiraxhiu nuk prodhon nga ferma produktet e nevojshme për të paguar tarifën, atëhere ai duhet të paguajë pjesën e mbetur të detyrimit me para me çmimet e tregut. (vijon…)

(materiali i mësipërm është një përshtatje në shqip e raportit të prof.Umberto Rosati)

Kreshnik KUÇAJ/SCAN (www.scan-tv.com)

Nesër pjesa e tretë e raportit

-Pronat e mëdha

-Si ishin të organizuar çifliku i Esad Pashës dhe çifliku i Masar Bej Toptanit?

-Cili ishte bilanci vjetor i shpenzimeve dhe humbjeve?

-Cilat ishin familjet që punonin e që kishin kontrata në këto prona?

Lexo pjesën e parë: http://www.scan-tv.com/para-reformes-se-pare-agrare-nga-ndarja-e-pronave-te-bejleret-e-cifliqet-raporti-i-7-profesoreve-italiane-qe-studiuan-shqiperine-ne-shtator-1913-pjesa-i/

*Material i përgatitur nga portali SCAN. Ripublikimi mund të bëhet vetëm kundrejt citimit të autorësisë dhe burimit origjinal.